शुक्रवार, 31 दिसंबर 2010

अभिज्ञानशाकुन्तल में प्रतीकों से व्यक्त होनेवाला नाट्यकार्य

।। अभिज्ञानशाकुन्तल में प्रतीकों से व्यञ्जित होनेवाला नाट्यकार्य ।।
वसन्तकुमार म. भट्ट
निदेशक, भाषासाहित्यभवन, गुजरात युनिवर्सिटी, अहमदावाद – 380 009
bhattvasant@yahoo.co.in

0 – 1 भूमिकाः- कविओं ने ब्रह्माण्ड के कईं पदार्थों में मानवीय संवेदनाओं और स्वभाव का प्रतिबिम्ब देखा है, अतः वे उसका प्रतीक के रूप में विनियोग करके भी नव-नवीन काव्य-सर्जन करते है । काव्यों में निसर्ग-व्याप्त पदार्थों की विशिष्टतया बूनावट करने से मानवीय संवेदनाओं को अच्छी तरह से वाचा दी जाती है, यह सभी कविओं ने जाना है । लेकिन ऐसा लगता है कि इस विषय में कालिदास का दर्शन कुछ गहेरा है । कालिदास की दृष्टि में, इस ब्रह्माण्ड में मनुष्य और प्रकृति जैसे दो पृथक् पृथक् अस्तित्व नहीं है । कालिदास के लिये तो मनुष्य भी प्रकृति का ही अपृथक् अङ्ग है । इस लिये अभिज्ञानशाकुन्तल में मानवीय प्रेम के आलेखन में प्रकृति न केवल मानवीय संवेदनाओं को उद्दीपित करती है, या न केवल मानवीय संवेदनाओं का प्रतिबिम्ब ग्रहण करती है, किन्तु वह मानवीय प्रेम-प्रसंगो में अपरोक्ष सहभागिता भी दिखाती है । प्रस्तुत नाट्यकृति में आदि से अन्त तक प्रकृति के जो भी विविध पशु, पक्षी एवं पुष्पादि का विनियोग हुआ है, वे सब नाटक की पात्रसृष्टि के अभिन्न अङ्ग है । लेकिन अभिज्ञानशाकुन्तल में हरिण, हंस और कमलादि का प्रतीकों के रूप में भी विनियोग हुआ है । अतः प्रस्तुत आलेख में अभिज्ञानशाकुन्तल (कालिदास, 2006) की प्रतीक-योजना एवं इन से व्यक्त होनेवाले नाट्यकार्य का सर्वाङ्गीण रूप से अवलोकन करना अभीष्ट है ।।
0 – 2 अभिज्ञानशाकुन्तल ने विश्व-नाट्यसाहित्य में प्रथम पङ्क्ति में जो अपना स्थान सुनिश्चित किया है, उसका एक अनुल्लिखित कारण महाकवि कालिदास की अप्रतीम प्रतीक-योजना है । यद्यपि इस नाट्यकृति में प्रयुक्त प्रतीकों को प्राचीन काल से ही परम्परागत टीकाकारों ने पहेचाने थे । जैसे कि घनश्याम ने ‘हरिण’ और ‘भ्रमर’ को अनुक्रम से शकुन्तला एवं दुष्यन्त के प्रतीक के रूप में अवश्य देखे थे (घनश्याम, 1997) । परन्तु इन प्रतीकों का प्रस्तुत कृति में कैसे सातत्यपूर्ण विनियोग हुआ है, और कालिदास ने उसीके द्वारा कौन सा नाट्यकार्य सिद्ध होता हुआ दिखलाया है इसका चिन्तन किसीने किया हो ऐसा ज्ञात नहीं है । आधुनिक काल में कवीन्द्र रवीन्द्रनाथ ठाकुर ने दुष्यन्त के लिये प्रयुक्त भ्रमर के प्रतीक को लक्षित करते हुए, दुर्वासा के शाप का हृदयङ्गम प्रयोजन उद्घाटित किया है । किन्तु 1. उन्होंने केवल दुष्यन्त के लिये प्रयुक्त अकेले भ्रमर के ही प्रतीक को लेकर नाटक के मर्म को उद्घाटित करने का मार्ग अपनाया है (Tagore, 1953) । और 2. दुष्यन्त को भ्रमरवृत्तिवाला कहने से उसके चरित में धर्मभीरुता और तत्त्वान्वेषिता कृत्रिम थी यह भी कहना होगा । वस्तुतः दुष्यन्त के सन्दर्भ में कुल मिलाके पाँच बार भ्रमर का उल्लेख होता है । अतः इन पाँचों सन्दर्भों को लेकर भ्रमर की प्रतीकात्मकता पर पुनर्विचार की आवश्यकता है । 3. तथा शकुन्तला को शाप मिलने का कवि ने निर्दिष्ट किया हुआ कारण तो शकुन्तला का प्रतिकुल दैव था । जिसके शमन के लिये पिता कण्व सोमतीर्थ की यात्रा पर पहले से ही चल पडे थे । 4. जैसा कि पहले कहा गया है कालिदास ने तो यहाँ अनेकविध प्रतीकों का गुम्फन किया है । महाकवि ने दुष्यन्त के लिये गज और भ्रमर जैसे प्रतीकों का प्रयोग करने के साथ साथ शकुन्तला के लिये भी हरिणी, कमल और हंस जैसे त्रिविध प्रतीकों का सन्निवेश किया है । अतः इन सभी प्रतीकों को भी ध्यान में लेकर, अभिज्ञानशाकुन्तल के नाट्यकार्य को दुबारा सोचने की अपरिहार्य आवश्यकता लगती है ।
0 – 3 महाकवि कालिदास के अभिज्ञानशाकुन्तल नाटक में प्रयुक्त विभिन्न प्रतीकों की चर्चा शूरु करने से पहले इस नाटक की पूर्वनिर्धारित गति क्या है ? यह भी ज्ञातव्य है । सामान्यतः सभी सहृदय पाठक जानते ही है कि दुष्यन्त को चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति होना ही इस नाटक का चरम लक्ष्य है । लेकिन, कालिदास ने प्रथम अङ्क में ही अन्य दो सन्दर्भों में भी नाटक की अन्य गति-विधियों का निर्देश किया है । अतः कवि-निर्दिष्ट कुल त्रिविध गति-निर्देशों के साथ शकुन्तला के लिये प्रयुक्त 1. हरिणी, 2. हंस तथा 3. कमल जैसे त्रिविध प्रतीकों का संयोजन ध्यान में लेना नितान्त आवश्यक है । इस दृष्टि से समीक्षा करने पर अभिज्ञानशाकुन्तल के प्रतीकों से अभिव्यक्त होनेवाला नाट्यकार्य यथार्थ रूप में प्रकट होगा ।।
1 – 1 इस नाटक के आरम्भ में, सूत्रधार के सुझाव पर नटी ने ग्रीष्म-ऋतु का गीत गाया हैः---
"क्षणचुम्बितानि भ्रमरैः सुकुमारकेसरशिखानि ।
अवतंसयन्ति दयमानाः प्रमदाः शिरीषकुसुमानि ।।"
यहाँ कहा गया है कि भ्रमरों के द्वारा एक क्षण के लिये (ही) चुम्बित ( और बाद में त्यक्त ) शिरीषपुष्पों को उसके प्रति दया दिखानेवाली प्रमदायें ( अपने कानों में ) धारण करके अपने आपको सुशोभित करती है । अथवा कहो कि, उन पुष्पों को आभूषणों का गौरव प्रदान करती है । टीकाकार राघवभट्ट कहते है कि यहाँ शिरीषपुष्पों को धारण करनेवाली प्रमदाओं से शकुन्तला का ही निर्देश करना अभीष्ट है । परन्तु यहाँ पर कुछ गम्भीर अर्थ भी छीपा हुआ दिखता है । कालिदास शकुन्तला के लिये आगे चल कर कहनेवाले है कि उसको सुशोभन प्रिय था, तथापि वह वृक्षों के एक पर्ण को भी कदापि नहीं तोडती थी । यहाँ प्रश्न होता है कि तो फिर वह अपने कानों में क्यूँ शिरीषपुष्पों को धारण करती थी ? इस प्रश्न का मार्मिक उत्तर नटी-गीत में दिया गया है । भ्रमर पुष्पों पर एक क्षण के लिये बैठते है और रसपान करके उसको तुरन्त छोड देते है । संसार में जो भी स्त्री के जीवन में ऐसी घटना घटित होती है, उसका विचार शकुन्तला करती है, और उसके चित्त में बेसुमार वेदना होती है । इसी लिये वह ऐसे शिरीष-पुष्पों को अपने कानों में धारण करके उसको सम्मानित करती है । राजर्षि विश्वामित्र ने मेनका को क्षण भर के लिये अपनाया, और तुरन्त ही उसका परित्याग भी कर दिया । लेकिन क्षणिक संयोग से जो संतति पैदा हुई वह थी शकुन्तला । इस तरह, नायिका जो शिरीषपुष्प धारण करती है उसके पीछे छीपी हुई उक्त भावना उसके जन्म की कहानी से जुडी हुई है । कोई भी स्त्री किसी भी पुरुष का क्षणिक प्रेम प्राप्त के, यदि उसके द्वारा परित्यक्त हो जाती है, तो उस स्त्री का जीवन तो निश्चित रूप से करुणाजनक हो ही जाता है । किन्तु उस क्षणिक संयोग से जो संतति पैदा होती है, उसके अभिज्ञान की भी समस्या खडी हो जाती है, जो दुःसाध्य होती है । स्त्रीजीवन में कदाचित् पैदा होनेवाली ऐसी पीडाजनक नियति, जिसको इस नटी-गीत में व्यक्त की गई है उसको दुष्यन्त कब समझता है ? वह हमें देखना है । और, शकुन्तला के पुत्र भरत का "दौष्यन्ति" के रूप में अभिज्ञान कब सिद्ध होता है ? वह भी आनुषंगिक रूप से देखना है । नाटक की गति का यह प्रथम निर्देश नटीगीत में रखा गया है और शीर्षक में आये हुए "अभिज्ञान" शब्द के साथ उसका सम्बन्ध है । महाभारत में वर्णित शकुन्तलोपाख्यान में भी शकुन्तला के पुत्र के अभिज्ञान की ही समस्या केन्द्र में थी । अतः प्रकृत में नटी-गीत का गहेरा मर्म समझना अत्यावश्यक है । इसी सन्दर्भ में, इस नाटक में दुष्यन्त के लिये प्रयुक्त भ्रमर का प्रतीक, एवं नायिका(ओं) के लिये प्रयुक्त शिरीष, आम्रमञ्जरी और कमल जैसे विविध पुष्पों के प्रतीकात्मक निर्देश विचारणीय बन जाते है ।।
1 – 2 प्रथम अंक के आरम्भ में मृगयाविहारी राजा दुष्यन्त का प्रवेश होता है । तब नेपथ्य से आवाज आती है कि 'न हन्तव्यो, न हन्तव्यः, आश्रममृगोSयम्' इति । दुष्यन्त को कहा जाता है कि- तत् साधुकृतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम् । आर्तत्राणाय वः शस्त्रम्, न प्रहर्तुमनागसि । ( अ.शा. 1 – 10 ) कण्वमुनि के शिष्यों की यह ध्वनि सूनकर मृगया के लिये निकला राजा दुष्यन्त तुरन्त ही अपने बाण का संहरण कर लेता है । तब उसके प्रतिभाव में मुनिजन राजा को आशीर्वचन देते है कि-
जन्म यस्य पुरोर्वंशे युक्तरूपमिदं तव ।
पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनम् अवाप्नुहि ।। ( अ.शा. 1 – 11 )
पुरुवंश में उत्पन्न हुए आपके लिये यही समुचित है । क्योंकि आप के बाण तो आर्त (दुःखी) व्यक्ति की रक्षा के लिये ही हो सकते है, इनसे कोई निष्पाप व्यक्ति पर आघात नहीं होना चाहिये । और, चूँकि आपने बाण का संहरण कर लिया है, आपको आपके जैसे ही गुणोंवाले चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति हो । इस आशीर्वचन में अभिज्ञान-शाकुन्तल नाटक का चरम लक्ष्य कहा गया है । इस लिये अब हमें देखना है कि समग्र नाटक की गति कैसे पुत्रप्राप्ति पर्यन्त चलती रहती है ? । यहाँ पर, ऋषिकुमारों के कहने पर दुष्यन्त ने बाण का तो संहरण कर लिया था । परन्तु हरिण के पीछे दौडता आ रहा दुष्यन्त प्रथमाङ्क के अन्त तक शकुन्तला का प्रेम जित ही लेता है । उससे मालुम होता है कि महाकवि ने यहाँ हरिण को शकुन्तला के प्रतीक के रूप में रखा है । जैसे जैसे नाटक आगे बढता है वैसे वैसे प्रेक्षकों को स्पष्ट होता जाता है कि नायिका शकुन्तला की जीवनकथा भी इस हरिण के प्रतीक से ही कही जा रही है । एवं आगे जाकर उसी के निमित्त से वह कथा परिणत भी होती है । शिकारी एवं हरिणी के व्यक्तित्व में सहज रूप से ही विसंवाद अन्तर्निहित है । अथवा कहिए कि इन दोनो में भोक्ता-भोग्य भाव दिखाई देता है । किन्तु आदर्श दाम्पत्य जीवन में तो वही स्पृहणीय है कि पति-पत्नी दोनों परस्पर के लिये भोक्ता-भोग्य हो । अतः नाटक में ऐसी आदर्श स्थिति का निर्माण कब होता है वह द्रष्टव्य है । अब प्रेक्षकों का ध्यान उस ओर ही आकृष्ट होगा कि नायक-नायिका के बीच ऐसी समान भूमिका का निर्माण होने के बाद ही दुष्यन्त को पुत्र भरत की प्राप्ति हो । क्योंकि कण्व मुनि के शिष्यों ने जो आशीर्वाद दिये थे वह तो शब्दान्तर से, हरिणी को नहीं मारने की शर्त पर दिये थे । इस तरह नटीगीत से निर्दिष्ट अभिज्ञान की समस्या के साथ जब पुत्रप्राप्ति रूप दुसरा लक्ष्य जुडता है तब अकथित रूप से नायक-नायिका के दाम्पत्य-जीवन की समाधि पहले सिद्ध होना इदं प्रथमतया आवश्यक बन जाता है । प्रेक्षकों के कौतुक का सीलसिला तार्किक दृष्टि से इस क्रम में अभिव्यक्त होना अपेक्षित है ।
अलबत्ता, यहाँ तुलनात्मक दृष्टि से यह स्पष्ट करना जरूरी है कि महाभारत-प्रोक्त शकुन्तलोपाख्यान ( आदिपर्व – अ. 68 – 69 ) में केवल शकुन्तला-पुत्र भरत के (पैतृक) अभिज्ञान का एक ही प्रश्न था । लेकिन महाकवि कालिदास ने तो प्रस्तुत नाटक में, शकुन्तला के पुत्र के अभिज्ञान की समस्या प्रस्तुत करने के साथ साथ, नायिका शकुन्तला की आभ्यन्तर पहेचान का भी बिन्दु रखा है । एवञ्च, पुत्रप्राप्ति को आश्रममृग का शिकार नहीं करने की शर्त के साथ जोडी गई है । इस लिये शिकारी एवं हरिणी के बीच में जो विसंवादिता है, उसका पहले विगलन होना आवश्यक है । अब नाटक के निर्वहण का क्रम ऐसा निश्चित होता है कि पहले दुष्यन्त को शकुन्तला की सही आन्तरिक पहेचान मिले, और उसके बाद (ही) उसको भरत की "अपने पुत्र" के रूप में पहेचान ( अभिज्ञान ) मिले । तदनन्तर पत्नी सहित के पुत्र की प्राप्ति हो ।।
1 – 3 ऋषिकुमारों ने बताया कि नजदीक में ही कण्वमुनि का आश्रम है, अतः राजा को यदि अन्य कार्यातिपात न हो तो अतिथिसत्कार ग्रहण करने के लिये वे आश्रम में पधारें । यद्यपि कण्वमुनि आश्रम में नहीं है, वे तो शकुन्तला को अतिथिसत्कार के लिये नियुक्त करके, उसी कन्या के प्रतिकूल दैव का शमन करने के लिये सोमतीर्थ की यात्रा पर गये है । इस वाक्य को सूनते ही सभी दर्शकों के मन में तीसरा कौतुकाधान होता है कि शकुन्तला के भाग्य में कौन से दुर्दैव का योग होनेवाला है, जिसके शमन के लिये पिता कण्व सोमतीर्थ की यात्रा पर चल पडे है । और साथ में यह भी जानना आवश्यक बन जाता है कि सोमतीर्थ की यात्रा का अन्त में क्या फल आता है ? क्योंकि नाटक जैसी समयबद्ध कलाकृति में कुछ भी निरर्थक तो नहीं होता है । इस में जो भी कहा जाता है वह साभिप्राय ही होता है । इस सिद्धान्त के अनुसार कण्वमुनि ने अरण्य में परित्यक्त इस अनाथ कन्या का "शकुन्तला" ऐसा जो नाम रखा है वह भी हमारे लिये ध्यानास्पद है । इस नाम का इतिहास ऐसा है कि अप्सरा मेनका ने पुत्री को जन्म देकर, उसको कण्वमुनि के आश्रम के पास निराधार छोड दी । सद्यः प्रसूता इस कन्या को पक्षिओं ने ( शकुन्तों ने ) सुरक्षित रखी और कलरव करके कण्वमुनि को इस पुत्री के पास खींचकर ले आये । अतः पक्षिओं से परिरक्षित देखकर कण्व मुनि ने उस कन्या का नाम "शकुन्तला" रख दिया (अभिज्ञानशकुन्तलम् (मैथिलपाठानुगम् ), 1957) । कण्व मुनि ने शायद ऐसे नामकरण के समय पर ही उसका भावि जान लिया था । यदि यह कन्या पक्षी-सम्बन्ध से "शकुन्तला" नामधारिणी बनी है तो इसी सन्दर्भ में, महाकवि ने उसके जीवन की कहानी बताने के लिये इस नाटक में क्रमशः कोकिल ( परभृतिका ), चक्रवाक- युगल, एवं हंस-मिथुन, तथा ( मृत्तिका )मयूर जैसे पक्षिओं का जो विनियोग किया है – यह ध्यानास्पद बन जाते है । अतः शकुन्तला के भावि में अन्तर्निहित दुर्दैव एवं कण्व की तीर्थयात्रा का फलोदय समझने के लिये विविध पक्षिओं के प्रतीक भी सहायक होंगे ।।
1 – 4 प्रथमाङ्क में ही कवि ने पूरे नाटक का चरमोत्कृष्ट शिखर भी प्रतीकात्मक रूप से कह रखा हैः-- अनसूया की एक उक्ति के द्वारा शकुन्तला के लिये ‘स्वयंवरवधू वनज्योत्स्ना’ और नायक दुष्यन्त के लिये ‘सहकार-वृक्ष’ का प्रतीकात्मक निर्देश किया है । यद्यपि यहाँ स्वयंवरवधू शब्द से इन दोनों के आसन्न(गान्धर्व) विवाह का ही सूचन किया गया है । किन्तु अन्ततोगत्वा तो, सहकारवृक्ष पर आश्रित वनज्योत्स्ना नामक लता के चित्र से एक स्पृहणीय दाम्पत्य जीवन का चिर अभिलषित आदर्श भी अभिव्यक्त हो रहा है, यह भी ध्यानार्ह है ।।
इस तरह से, समग्र नाट्यकृति की गति किस दिशा की ओर उन्मुख की गई है यह जानने के लिये उपर्युक्त सभी सन्दर्भों को स्मरणपथ में रखना है । तथा इन सब के साथ, शकुन्तला के लिये कृति में साद्यन्त प्रयुक्त हरिणी, कमल तथा हंस जैसे त्रिविध प्रतीकों का अभ्यास करना अनिवार्य है । पूर्वोक्त गतिविधियाँ के साथ ही इन प्रतीकों का इतना सहज सुन्दर संयोजन किया गया है कि नाट्यकार्य को आत्मसात् करने के लिये ये महत्त्वपूर्ण भी सिद्ध होते है और अनुपेक्ष्य भी बने रहते है ।।
2 – 0 नाटक के शीर्षक में जो "अभिज्ञान" शब्द रखा गया है उसके साथ सम्बन्ध रखनेवाली गति का जहाँ निर्देश है उस नटी-गीत का पहले विचार करेंगे । नटी-गीत के शब्दों से जो ध्वनि निकलती है उसको यथार्थ रूप में समझने के लिये पूरे नाटक में स्थान स्थान पर जो शिरीषपुष्प, आम्रमञ्जरी एवं कमल जैसे पुष्पों के प्रतीकात्मक निर्देश आते है उसको भी ध्यान में लेना आवश्यक है । और पुष्पों से जुडे भ्रमर के प्रतीक का भी साथ में ही विचार करना होगा ।
2 – 1 प्रस्तावना में रखे गये नटी-गीत का गान हो रहा हो तब तक प्रेक्षागार में कुछ देरी से पहुँचे लोग भी आकर बैठ जाय, एवं उपस्थित सभी प्रेक्षक शान्त होके एकाग्र हो जाय – यही इस गीत का प्राथमिक प्रयोजन लगता है । नाटक में गीत-संगीत का इस दृष्टि से भी उपयोग होता है । लेकिन अभिज्ञानशाकुन्तल में नटी द्वारा प्रस्तुत हुए गीत में केवल श्रुतिमाधुर्य ही ध्यानाकर्षक नहीं है । यहाँ पर शिरीष-पुष्प एवं भ्रमर का एक साथ जो उल्लेख हुआ है उसमें एक गेहरा ध्वनि है । यहाँ केवल भ्रमर शब्द को देख कर, इससे दुष्यन्त का सूचन होता है ऐसा कोई साहसिक कहे सकता है । किन्तु राघवभट्ट जैसे प्रौढ टीकाकार ने कहा है कि शिरीष-पुष्पों के प्रति दया दिखानेवाली प्रमदाओं से शकुन्तला का सूचन हो रहा है । क्योंकि शिरीष-पुष्पों को शकुन्तला अपने कर्णाभूषण के रूप में धारण करती है ऐसा आरम्भ से ही कहा गया है । यह एकदम सही है । लेकिन उन्होंने जो कहा है कि यहाँ "प्रमदाः" शब्द में प्रयुक्त बहुवचन पूजार्थक है । उसमें कुछ अधिक मार्मिक बात छीपी हुई लगती है । शकुन्तला के पक्ष से सोचा जाय तो इस गीत में स्त्रीजीवन में कदाचित् आनेवाली करुणासभर नियति को भी हम देख सकते है । एक क्षण के लिये भ्रमर स्वरूप प्रियतम का चुम्बन प्राप्त करके परित्यक्त होनेवाले शिरीषपुष्प हो या कोई भी स्त्रीपात्र हो, वह सभी दयनीय अवस्था में आ जाते है । मेनका के साथ क्षणिक सङ्ग करके राजर्षि विश्वामित्र ने उसका त्याग कर दिया था – यह बात शकुन्तला के अन्तःकरण में गूढ रूप से अङ्कित हो गई है । अतः वह अपने कर्णाभूषण के रूप में शिरीषपुष्प को सदैव धारण कर रही है । इस तरह से नटीगीत की व्यंजना शकुन्तला के जन्मवृत्तान्त का मर्मभेदन करनेवाली है । माता मेनका जैसी जो भी स्त्रियाँ समाज में अपने पति से परित्यक्त है उसके प्रति दया प्रदर्शित करने का यही एक सुकुमार मार्ग था । षष्ठाङ्क में, नाट्यकार्य का विकास होने पर हम देखेंगे कि नायक दुष्यन्त को शकुन्तला के संवित् में अङ्कित इस भाव का पूर्ण रूप से ज्ञान हो गया है । अतः वहाँ (षष्ठाङ्क में) वह कहता है कि चित्र में आलिखित शकुन्तला के कानों में शिरीष पहेने हो ऐसा मुझे दिखाना अभी अवशिष्ट रहा है ।
नटी के द्वारा प्रस्तुत हुए इस गीत में शिरीष पुष्प, दयमाना प्रमदायें और भ्रमर – इन तीनों का निर्देश होते हुए भी कुछ विद्वानों ने "दयमाना प्रमदाओं" से माता मेनका का सूचन हो रहा है ऐसा कहा है । लेकिन यह मत एकदेशीय प्रतीत होता है । अन्य विद्वानों ने केवल भ्रमर की ओर ध्यान देते हुए उसमें दुष्यन्त का चरित व्यंजित हो रहा है ऐसा माना है । किन्तु " भ्रमरों से क्षण के लिये चुम्बन प्राप्त करनेवाले शिरीषपुष्पों के प्रति दया दिखाने वाली प्रमदायें " यहाँ उद्देश्य कोटि में है । अतः नायिका के पक्ष से साकल्येन स्त्रीजीवन की करुणासभर नियति को ही देखना अनिवार्य है ऐसा प्रतीत होता है । तथा परित्यक्त शिरीषपुष्पों पर दया दिखानेवाली प्रमदा से यदि मेनका का सूचन हो रहा है ऐसा माना जाय तो भी, व्यंजना का व्यापार तो दीर्घ, दीर्घतर होके विस्तरता ही जाता है । अतः यहाँ इतना जोडना चाहिये कि मेनका का सूचन होने के उपरान्त यहाँ स्त्रीमात्र के जीवन की करुणापूर्ण नियति को उद्दिष्ट करके शकुन्तला के चित्त में जो भावना उदित हुई है, या कहो कि प्रदीप्त है, उसी को वाचा देने के लिये कवि ने ही कहा है कि नायिका कर्णाभूषण के रूप में शिरीषपुष्पों को धारण कर रही है । इसका समर्थन करने के लिये कुछ अन्य सन्दर्भों का स्मरण भी करवाना आवश्यक है । जैसे कि- तृतीय अङ्क में, शकुन्तला को इस बात की जानकारी है कि राजा लोग बहुवल्लभाओं वाले होते है । तथा चतुर्थ अङ्क में, पिता कण्व राजगृह ( ससुराल ) को जा रही अपनी पुत्री को गृहिणी के रूप में सफल होने के लिये जो उपदेश देते है उसमें कहा है कि तुम अपने सपत्नीजनों के प्रति प्रिय सखी जैसा व्यवहार करना । हस्तिनापुर के अन्तःपुर में राजरानी बन के जा रही अपनी पुत्री को पिता ने उपर्युक्त सलाह देकर, प्रकृति में पली शकुन्तला में जो संवेदना सहज रूप से अनुस्यूत थी, उसी का दृढीकरण किया है ।
2 – 2 महाकवि कालिदास ने शिरीष-पुष्प एवं चूतमञ्जरी के दुःख को समझनेवाली और इन सबको अपने कर्णों का आभूषण बनानेवाली नायिका के लिये कमल का प्रतीक रखा है । प्रथमाङ्क में ही नायिका को वल्कल से परिवेष्टित देखकर दुष्यन्त ने उसके लिये सिवार से घीरे कमल की उपमा दी है । और, तत्पश्चात् जब भ्रमरबाधा प्रसंग का निरूपण होता है तब स्पष्ट हो जाता है कि कवि ने शकुन्तला के लिये कमल का प्रतीक ही प्रयुक्त किया है । राघवभट्ट कहते है कि भ्रमरबाधा प्रसंग से नायिका का पद्मिनीत्व व्यंजित हो रहा है । भारतीय जनमानस जानता है कि राजलक्ष्मी कमल में ही प्रतिष्ठित होती है । पञ्चमाङ्क के आरम्भ में आनेवाले हंसपदिका के गीत में , भ्रमर से चुम्बित "चूतमञ्जरी" हंसपदिका का प्रतीक बनती है । क्योंकि दुष्यन्त का मात्र कमल में ही निवास करने का जो उल्लेख हो रहा है, उसको सूनकर नाटक को देख रहे प्रेक्षकों के अन्तःकरण में तो " कमल " याने शकुन्तला ही ऐसा अर्थबोध प्रकट होता है । ( अलबत्ता, शापग्रस्त दुष्यन्त के चित्त से शकुन्तला विस्मृत हो गई है, इस लिये रङ्गभूमि पर स्थित दुष्यन्त को अकल्प्य भ्रान्ति में, कमल याने रानी वसुमती ऐसा विकृत अर्थबोध होता है । ) दुष्यन्त रूप भ्रमर शकुन्तला रूप कमल को प्राप्त करके, उसमें कैद ( सुस्थिर ) हुआ ही है, और उसकी साक्षी तो हंसपदिका का गीत ही दे रहा है । क्योंकि इस गीत को सूनकर ही उसको जो जननान्तर का सौहृद याद आ रहा है वह भी शकुन्तला के प्रेम को ही लक्षित कर रहा है । जब दुष्यन्त धीवर से अङ्गुलीयक प्राप्त करके, षष्ठाङ्क में शकुन्तला की याद में उसका चित्राङ्कन करता है, तब प्रथमाङ्क में उसने जो भ्रमरबाधा प्रसंग की क्षणों का अनुभव किया था, उसी का वह पुनःस्मरण करता हुआ चित्र आलिखित करता है । इस मौके पर राजा के भाव में आकर दुष्यन्त आदेशात्मक वाणी में भ्रमर को कहता है कि रतोत्सव में जिन अधरोष्ठ का मैंने रसपान किया था उसको तुं यदि चुम्बन करेगा तो मैं तुम्हें कमलोदर के बन्धन में डाल दुँगा ( अ.शा. 6 / 20 ) । तीसरे अङ्क में कवि ने शकुन्तला के प्रसाधनों का वर्णन किया है, उसमें भी कहा है कि शकुन्तला मृणाल-वलय पहेनती थी । दुष्यन्त भी चित्र में आलिखित शकुन्तला के स्तनान्तर में मृणाल-वलय पहेनाना बाकी है ऐसा कहता है । ऐसे अनेक सन्दर्भों से यह सिद्ध होता है कि समग्र नाटक में शकुन्तला के लिये कमल का प्रतीक ही प्रयुक्त किया गया है ।।
बंगाली वाचनावाले अभिज्ञानशकुन्तल में, गान्धर्व-विवाह को वर्णित करनेवाले तृतीयाङ्क में शकुन्तला ने अपने कानों में उत्पल को धारण किया है – ऐसा कहा गया है । सामान्यतः शकुन्तला अपने कानों में शिरीष-पुष्प पहेनती थी, तो फिर उसने आज क्यूँ उत्पल को धारण किया था ? ऐसा कौतुक-पूर्ण प्रश्न होगा ही । इसका उत्तर यही है कि जिस दिन उसका गान्धर्व-विवाह होनेवाला है उस दिन तो दुष्यन्त रूप भ्रमर को सुबद्ध करने के लिये कमल ही होना आवश्यक था । अतः कवि ने वहाँ जिस पुष्प की परागरज से शकुन्तला की दृष्टि कलुषित होती है ऐसा कहा है, वह कर्णोत्पलरेणु के गिरने से दृष्टि को कलुषित होने का कहा है ।
2 – 3 इस नाट्यकृति में प्रयुक्त विविध पुष्पों के प्रतीकों को समझने के बाद, अब नटीगीत से आरम्भ करके अनेक स्थान पर जो भ्रमर का उल्लेख हुआ है उसकी पर्यालोचना करनी चाहिये । विद्वन्मतानुसार दुष्यन्त को भ्रमर ही कहा गया है । लेकिन समग्र कृति में बार बार उल्लिखित भ्रमर का प्रतीक सार्वत्रिक रूप से क्या सचमुच में नायक के किसी एक ही स्वभाव का द्योतन करता है ? यह प्रष्टव्य है । क्योंकि महाकवि ने सर्वत्र भ्रमर का दुष्यन्त के साथ सर्वथा अभेद करके निरूपण नहीं किया है । इस नाट्यकृति में कुल मिलाके पाँच बार भ्रमर का उल्लेख हुआ है । अतः इन सभी उल्लेखों के उपलक्ष्य में भ्रमर के प्रतीक से व्यक्त होनेवाले व्यङ्ग्यार्थ का पुनर्विचार करना जरूरी है ।
नटी-गीत में तथा हंसपदिका के गीत में जो भ्रमरोल्लेख है वह उसके चञ्चल ( व्यभिचरित होनेवाले ) स्वभाव का द्योतक है । लेकिन नटी-गीत का भ्रमर राजर्षि विश्वामित्र है । अथवा वह पुरुषमात्र का वाचक है । कवि ने इस उल्लेख से आमसमाज की एक समस्या की ओर प्रेक्षकों का ध्यान आकृष्ट किया है । नायक रूप भ्रमर यदि नायिका के साथ एक क्षण का ही संयोग करके उसको छोड देता है, तो उस क्षणिक संयोग से पैदा होनेवाली संतति के अभिज्ञान का प्रश्न खडा होता है । स्त्री-जीवन की यह सब से बडी समस्या है । अतिगूढ आशयवाले इस भ्रमरोल्लेख की समाधि षष्ठाङ्क में सिद्ध होती है । विरहसंतप्त दुष्यन्त शकुन्तला का चित्र बना रहा है । वहाँ, षष्ठाङ्क के श्लोक 18 में नायक दुष्यन्त कहता है कि मुझे चित्राङ्कित शकुन्तला के कानों में अभी शिरीषपुष्प पहेनाना बाकी है । दुष्यन्त के मन में जगी इस इच्छा का ध्वन्यर्थ ऐसा है कि शकुन्तला के चित्त में स्त्रियों के प्रति जो करुणापूर्ण भावना सदैव विलसित रहती थी ( और जो सब से पहले नटी-गीत में व्यक्त की गई थी, और इसी लिये शकुन्तला अपने कर्णाभूषण के रूप में शिरीषपुष्पों को धारण करती थी ) उस भावना को दुष्यन्त ने समझ लिया है । विकसित हुए नाट्यकार्य का यह एक उन्मेश है ।
दूसरी ओर हंसपदिका के गीत में जो अभिनवमधुलोलुप मधुकर (भ्रमर) है वह निश्चित रूप से दुष्यन्त है । किन्तु यह उल्लेख दुष्यन्त का स्वभाव स्थायि रूप से ही चञ्चल है ऐसा कहनेवाला सिद्ध नहीं हो सकता । क्योंकि यहाँ हंसपदिका के द्वारा दुष्यन्त को उपालम्भ देने के आशय से "मधुकर" कहा गया है । और उपालम्भ के रूप में कही गई बात सर्वदा सच्ची नहीं भी होती है ।
तीसरा स्थान है प्रथमाङ्क का भ्रमरबाधा-प्रसंग । कवि ने यहाँ पर भ्रमर को दुष्यन्त के प्रतिस्पर्धी के रूप में प्रस्तुत किया है । मतलब कि कवि यहाँ ईर्ष्या रूप संचारी भाव प्रदर्शित करके शृङ्गार का परिपोषण करना चाहते है । नायिका को प्राप्त करने में जहाँ स्पर्धा का भाव होता है वहाँ नायक और प्रतिनायक में सदैव भेद ही रहता है । जिस निरूपण में दुष्यन्त और भ्रमर के बीच में अभेद नहीं दिखाया है, वहाँ भ्रमर दुष्यन्त का प्रतीक बनता है ऐसा नहीं कहा जायेगा । अतः भ्रमरबाधा-प्रसंग में आया भ्रमर दुष्यन्त के चञ्चल स्वभाव का द्योतक नहीं बन सकता है । यह बात दूसरी तरह से भी, अर्थात् चौथे स्थान पर आये भ्रमरोल्लेख से भी समर्थित होती है । प्रथमाङ्क के भ्रमरबाधा दृश्य के सामने षष्ठाङ्क में इसीका एक प्रतिदृश्य कवि ने खडा किया है, वह द्रष्टव्य है । षष्ठाङ्क में, अङ्गुलीयक मिलने से राजा को शकुन्तला का स्मरण हो जाता है । तब वह उसका एक चित्र बनाता है, उस चित्र में भी भ्रमर उपस्थित है । यहाँ पर भ्रमर को सम्बोधित करते हुए दुष्यन्त दो श्लोक बोलता है । उनमें से एक ( 6 / 20 ) श्लोक में वह भ्रमर को कहता है कि शकुन्तला के जिस अधरोष्ठ का मैंने रसपान किया है, उसको तुँ यदि स्पर्श करेगा तो मैं तुम्हें कमलोदर के बन्धन में डालुँगा । यहाँ पर देखेंगे तो विरह की स्थिति में ईर्ष्या रूप संचारी भाव का ही आलेखन करने के लिये भ्रमर को प्रतिनायक के रूप में फिर से निरूपित किया है । अर्थात् यहाँ पर भी दुष्यन्त के चञ्चल स्वभाव की ओर ध्यान आकृष्ट करने के लिये भ्रमर का उल्लेख नहीं हुआ है ।
पाँचवे स्थान पर, ( याने षष्ठाङ्क के ही श्लोक 6 / 19 में भी ) जो भ्रमरोल्लेख है उसको देखने से भी मालुम होगा कि प्रथमाङ्क में जो नायक (दुष्यन्त) शकुन्तला के वदन पर फिरते हुए भ्रमर का प्रतिस्पर्धी बना था, वही नायक अब षष्ठाङ्क में भ्रमर का उपदेष्टा बनके खडा है । दुष्यन्त चित्र में आलिखित भ्रमर का इस बात की ओर ध्यान आकृष्ट करना चाहता है कि,
एषा कुसुमनिषण्णा तृषितापि सती भवन्तमनुरक्ता ।
प्रतिपालयति मधुकरी न खलु मधु विना त्वया पिबति ।। अ.शा. 6 / 19
कुसुम पर बैठी हुई तेरी मधुकरी तृषित होने के बावजूद भी मधु का रसपान नहीं कर रही है । विपरित लक्षणा से यहाँ सोचेंगे तो स्पष्ट होगा कि दुष्यन्त को अब अपनी शकुन्तला का ही स्मरण हो रहा है । अतः भ्रमर के उपदेष्टा बने दुष्यन्त ने एकाकी घुम रहे उस भ्रमर को, बल्कि मधुकर को, उसकी मधुकरी की ओर ध्यान देने की सलाह दी है । कवि के उपर्युक्त शब्दों को देखते हुए, रसज्ञ भ्रमर को अपनी तृषिता मधुकरी का सम्यक् दर्शन एवं पुनःस्मरण हो गया है ऐसा कहना ही अधिक उचित है । ऐसा व्यङ्ग्यार्थ टीकाकार नरहरि के अन्तःकरण में स्फुरित हुआ भी था । उन्होंने लिखा है कि शकुन्तला भी भ्रमरी की तरह दुष्यन्त की अपेक्षा रखती है । इस तरह प्रस्तुत मधुकर को रसपान में यदि मधुकरी का साहचर्य अपेक्षित है ऐसा ध्यान में आ गया हो तो उसमें दुष्यन्त के ही दाम्पत्य जीवन का प्रारम्भ देखना चाहिये । विकसित हुए नाट्यकार्य की यह धन्य क्षण है कि जिसमें दुष्यन्त स्वरूप मधुकर मधुकरी के स्वरूप में शकुन्तला को ही याद कर रहा है । सामान्यतः भ्रमर को चञ्चल स्वभाव का ही प्रतीक माना गया है, किन्तु महाकवि को इस तरह से भ्रमर का उपयोग करना जहाँ अभीष्ट है ( नटी-गीत एवं हंसपदिका-गीत में ), वहाँ ( अनुक्रम से ) शिरीषपुष्प एवं आम्रमञ्जरी के साथ भ्रमर का उल्लेख किया है । किन्तु 6 / 19 श्लोक में तो कोई पुष्प-विशेष का निर्देश नहीं है, केवल "कुसुम" शब्द का ही प्रयोग है । यहाँ, अङ्गुलीयक मिल जाने के बाद, दुष्यन्त को शकुन्तला का पुनःस्मरण हो गया है, तथा उसकी याद में उसने चित्राङ्कन के दौरान जो हृद्-गत भावनायें व्यक्त की है उसको सून कर सानुमती को भी लगता है कि शकुन्तला का प्रत्याख्यान करने का दुःख प्रमार्जित कर दिया है ।
इस तरह भ्रमरोल्लेख के पाँचों सन्दर्भों को ध्यान में लेकर सोचेगें तो प्रतीत होगा कि महाकवि को भ्रमर का उल्लेख सर्वत्र चाञ्चल्य के प्रतीक के रूप में ही करना अभिप्रेत नहीं है । उसका सही सम्बन्ध तो मात्र नटी-गीत में बूनी गई शकुन्तला की गूढ संवेदना के साथ ही जोडना उचित है । तथा षष्ठाङ्क में विकसित हुए नाट्यकार्य के अनुसार, चतुर्थ एवं पञ्चम बार का भ्रमरोल्लेख – मधुकरोल्लेख – ही दुष्यन्त के चरित को समझने के लिये निर्णायक बनता है ।।

3 – 0 नाटक के तीन गति-निर्देशों में से नटी-गीत का विचार करने के बाद, अब प्रथमाङ्क में नाटक का जो चरम लक्ष्य प्रकट रूप में कहा गया है उसीकी ओर ध्यान देंगे । मृगयाविहारी राजा दुष्यन्त के प्रवेश से प्रथम दृश्य का आरम्भ होता है । दुष्यन्त मालिनी नदी के तट पर घुमते फिरते मृग पर शर-सन्धान करता है । किन्तु कण्व मुनि के शिष्यों ने राजा को सावधान किया कि यह आश्रम का मृग है, उसका वध नहीं करना चाहिये । धर्मभीरु दुष्यन्त ने इनकी बात का स्वीकार किया और अपने बाण का संहरण कर लिया । इस सत्कृत्य के लिये राजा को चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति हो ऐसे आशीर्वचन दिये जाते है । यहाँ दुष्यन्त आश्रम के मृग का शिकार तो नहीं करता है, लेकिन कण्व की पोषिता कन्या शकुन्तला को देख कर उसकी ओर आकृष्ट तो जरूर होता है । और तीसरे अङ्क तक जाते जाते इन दोनों का प्रणय गान्धर्व-विवाह में परिणत भी होता है । इस तरह सभी काव्यरसिकों को शूरुआत से ही मालुम हो जाता है कि महाकवि ने शकुन्तला के लिये हरिणी का प्रतीक उपयोग में लिया है । यहाँ इस हरिण के प्रतीक के द्वारा महाकवि ने 1. दुष्यन्त के सामने उपस्थित होनेवाली शकुन्तला के स्वभाव की अभिव्यञ्जना की है , और 2. आगे चल कर शकुन्तला और हरिण के जीवन की पूर्ण रूप से समरसता खडी करके, चतुर्थाङ्क में करुण रस की वेदना को तीव्रतर बनाई है ।।
3 – 1 प्रथमाङ्क में, जहाँ दुष्यन्त को चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति के आशीर्वाद दिये जाते है वहाँ आश्रम के मृग के लिये जो "अनागस" ( निष्पाप ) शब्द का प्रयोग किया गया है, वह साभिप्राय है । साहित्यकृति में पात्रों के निश्चित प्रकार के स्वभाव को व्यक्त करने के लिये कविओं के द्वारा कदाचित् प्रतीकों की योजना की जाती है । महाकवि कालिदास ने भी यहाँ नायिका शकुन्तला का स्वभाव निष्पाप, निष्कपट और भला-भोला है यह व्यंजित करने के लिये मृग के लिये अनागस शब्द का प्रयोग किया है । उसके बाद, समग्र कृति में इसी प्रतीक का सातत्यपूर्वक विनियोग करके शकुन्तला के जीवन को वर्णित भी किया है । इस लिये नाटक की पात्रसृष्टि के एक पात्र के रूप में रङ्गभूमि पर हरिण का बार बार प्रवेश होता है । कवि की इस प्रतीक-योजना को बारिकी से समझने के लिये इन सभी रसप्रद प्रसंगो का अवलोकन करना चाहिये । तृतीयाङ्क में, लता-वलय में नायक-नायिका को एकान्त प्रदान करने के लिये प्रियंवदा और अनसूया वहाँ घुम रहे एक मृगशिशु को देखकर कहते है कि यह अपनी माता से बिछडा हुआ लगता है, चलो हम उसकी मा के साथ उसका संयोजन करवाते है । यहाँ संयोजन करवाने की बात ध्वनिपूर्ण है । चतुर्थ अङ्क में, पतिगृह की ओर प्रस्थान कर रही शकुन्तला मुनि की झोंपडी के पास मन्थरगति से फिरती हुई एक सगर्भा मृगी को देखती है । वह अपने पिता से कहती है कि इस मृगी को जब सुखपूर्वक प्रसव हो जाय तब इस प्रिय वृत्तान्त का निवेदन करने के लिये किसी को मेरे पास भेज देना । महाकवि ने यहाँ नाट्यात्मक वक्रता का विधान करने के लिये रङ्गभूमि पर मृगी को उपस्थित की है । जो निसर्ग-कन्या स्वयं आपन्नसत्त्वा है, फिर भी आश्रम के मृगों की इतनी चिन्ता में निमग्न रहती है, उसके भाग्य में तो कुछ विपरित ही लिखा है । इसीके दौरान उसको मालुम होता है कि उसका वस्त्र कोई पीछे से बार बार खींच रहा है । शकुन्तला पूछती है कि कौन मेरा पल्लु खींच रहा है ? तब पिताजी बताते है कि यह तुँने ही संवर्धित किया हुआ दीर्घापाङ्ग नामक मृगशिशु है, जिसको तृण खाते समय यदि कण्टक लग जाते थे तो तुँ उसको इङ्गुदी के तैल का लेपन कर देती थी । और जिसको तुँ निवार के दानें खिलाती थी । वह मृग आज तेरा मार्ग रोक रहा है । शकुन्तला इसको कहती है कि मैं तो तुम्हें छोड के जा रही हुँ, परन्तु पिताजी अब से तेरी देखभाल करेंगे । महाकवि ने यहाँ चतुर्थ अङ्क में, शकुन्तला-विदाय के प्रसंग में एक सगर्भा मृगी और दूसरा मातृसुख-वञ्चित दीर्घापाङ्ग नामक मृग को उपस्थित किये हैं । शकुन्तला के वर्तमान जीवन को निरूपित करने के लिये मृग के प्रतीक का इससे बहेतर प्रयोग ओर क्या हो सकता है ? इसी तरह से पञ्चम अङ्क में भी शकुन्तला जब गान्धर्व-विवाह का प्रत्यक्ष प्रमाण, अर्थात् दुष्यन्त-नामधेयाङ्कित अङ्गुलीयक उपस्थित नहीं कर सकती है, तब दुष्यन्त को प्रतीति करवाने के लिये शकुन्तला ने यही दीर्घापाङ्ग मृग को याद किया है । और कहा है कि एकदा वे दोनों जब साथ में बैठे थे और दुष्यन्त ने मृग को पानी पिलाने की कोशिश की थी तब दीर्घापाङ्ग ने दुष्यन्त के हाथ का पानी नहीं पिया था । इस तरह ये दोनों मृग नाट्यसृष्टि के वास्तविक पात्र के रूप में प्रस्तुत हुए है । साथ में वे शकुन्तला के प्रतीक भी है, अतः ये दोनों सन्दर्भ व्यंजना-सभर भी बनते है । जैसे कि शकुन्तला के ससुराल जाने से आश्रम-मृगी निराधार बन रही है वैसे ही वर्तमान में सगर्भा शकुन्तला की जींदगी भी असहाय होने जा रही है । दूसरा दीर्घापाङ्ग नामक मृग मातृसुख-वञ्चित शकुन्तला की भी जींदगी करुणापूर्ण है ऐसा व्यक्त कर रहा है । अर्थात् ये दोनों मृग यहाँ उद्दीपक विभाव बनके करुण रस का परिपोष करते है । एवम्, यही दीर्घापाङ्ग मृग ने जो शकुन्तला का पल्लु खींचा था ऐसा कहा गया है, और उसने दुष्यन्त के हाथ का पानी नहीं पिया है – उसमें से ऐसा ध्वनि निकलता है कि यह मृगशिशु जान गया है कि शकुन्तला का पति के गृह में स्वागत नहीं होगा (बेलवालकर, 1962)। अतः वह उसको वहाँ जाने से रोकने के लिये ही उसका पल्लु खींच रहा था । इस तरह पूरे नाटक में जहाँ जहाँ शकुन्तला के आसपास मृगों का निर्देश है, वहाँ वे नाटक की पात्रसृष्टि के जीवन्त पात्र के रूप में प्रयुक्त हुए है, एवं वे शकुन्तला के प्रतीक भी होने के कारण शकुन्तला के असहाय एवं निराधार जीवन की भाविकरुणता को भी अभिव्यक्त कर रहे है ।।
3 – 2 नाटक के आरम्भ में दुष्यन्त ने आश्रम के मृग को नहीं मारके चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति के आशीर्वाद प्राप्त किये थे । लेकिन यहाँ तात्त्विक दृष्टि से सोचे तो स्थूल मृग के शिकार को छोड देना पर्याप्त नहीं होगा । क्योंकि मृग यदि शकुन्तला का प्रतीक है तो दुष्यन्त ने जो शकुन्तला का प्रत्याख्यान किया है, वह आश्रम-मृग को मारने के समान ही कर्म था । अतः अब देखना यह होगा कि दुष्यन्त को कब शकुन्तला की, एवं चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति होती है । इस तरह के विकसित हुए नाट्यकार्य की झाँखी षष्ठाङ्क में होनेवाली है । अङ्गुलीयक की प्राप्ति हो जाने से दुर्वासा का शाप निवृत्त हो जाता है । और दुष्यन्त को शकुन्तला का पुनःस्मरण होता है । तब उस प्रत्याख्यान समय के शकुन्तला के शब्द, तिरस्कार दिखाती हुई शकुन्तला की आँखे – यह सब कुछ दुष्यन्त की दृष्टि के सामने आ जाते है । अब दुष्यन्त को भारी संताप हो रहा है, दुन्यवी कोई चीज उसको आनन्द नहीं देती है । शकुन्तला के बिना संसार असार लगता है, इस लिये उसने सभी उत्सव बंध करवा दिये है । इस तरह के विरहालेखन को देख कर ऐसा सोचना पर्याप्त नहीं होगा कि कवि ने तृतीयाङ्क में संभोग शृङ्गार का आलेखन करने के बाद, यहाँ षष्ठाङ्क में विप्रलम्भ शृङ्गार को वर्णित करने के लिये ही दुष्यन्त को शकुन्तला का स्मरण करवाया है । वस्तुतः षष्ठाङ्क को बारिकी से देखने से मालुम होता है कि कालिदास ने पहले तीनों अङ्कों में नायक-नायिका का बाह्यमिलन दिखाया है, लेकिन अब वे इन दोनों के आभ्यन्तर मिलन को सिद्ध करने के लिये सन्नद्ध हुए है । इस सन्दर्भ में षष्ठाङ्क के 1. कार्या सैकतलीनहंसमिथुना.... ( 6 / 17 ), 2. कृतं न कर्णार्पितबन्धनं सखे..... ( 6 / 18 ) एवं, एषा कुसुमनिषण्णा तृषितापि सती....( 6 / 19 ) – ये तीन श्लोकों को पुनःपुनः देखने की परम आवश्यकता है । क्योंकि महाकवि ने यहाँ हंस-मिथुन, हरिण-हरिणी, शकुन्तला के कर्णाभूषण बने शिरीषपुष्प तथा कमल एवं भ्रमर जैसे केन्द्रवर्ती सभी प्रतीकों का एक ही स्थान पर संनिवेश किया है । और एक ही स्थान पर सभी महत्त्वपूर्ण प्रतीकों का क्रमशः विनियोग करके, महाकवि ने विकसित हुए नाट्यकार्य का यहाँ पर हृदयस्पर्शी उद्घाटन किया है ।।
यहाँ आमतोर पर सभी विवेचकों ने ऐसा ही कहा है कि महाकवि ने षष्ठाङ्क में, विप्रलम्भ शृङ्गार का आलेखन करने के आशय से दुष्यन्त को शकुन्तला का चित्र बनाते हुआ वर्णित किया है । किन्तु इस चित्राङ्क के दौरान ही हम नायक-नायिका के अपेक्षित उत्कृष्ट आन्तरिक / आभ्यन्तर मिलन को सिद्ध होता हुआ देखते है । यहाँ विदूषक दुष्यन्त को पूछता है कि चित्र में दोनों सखियों के साथ शकुन्तला का चित्र तो बन गया, अब उसमें क्या क्या बनाना बाकी है ? तब दुष्यन्त कहता है कि ( इस चित्र में मुझे अभी ) जिसकी बालुका में हंसमिथुन रममाण हो ऐसी जल से भरी मालिनी नदी चित्रित करनी है । उस नदी के पृष्ठ भाग में ( माता ) पार्वतीजी के पावनकारी पिता हिमालय की गोदी में हरिण बैठे हो ऐसा दिखाना है । उसके साथ साथ, जिसकी शाखाओं पर ( शकुन्तला के ) वल्कल-वस्त्र टाँगे गये हो ऐसे वृक्ष के अधोभाग में ( स्थिर खडे ) कृष्णमृग के शींग पर (अपनी) बाँई आँख खूजलाती हुई मृगी भी चित्रित करने की मेरे मन में चाहत है ।। ( अ.शा. 6 / 17 ) यहाँ अभिलषित चित्र की सभी चीजों का वर्णन बहुत व्यंजना पूर्ण है । यह श्लोक अब नायक दुष्यन्त जिस स्वरूप में शकुन्तला को आत्मसात् कर रहा है उसी को वाचा प्रदान करनेवाला है । महाकवि ने इस नाटक के मुख्य नाट्यकार्य को समझने की गुरुचावी यहाँ रखी हैः-----
कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवहा मालिनी,
पादास्ताम् अभितो निषण्णहरिणा गौरीगुरोः पावनाः ।
शाखालम्बितवल्कलस्य च तरोर्निमातुमिच्छाम्यधः,
शृङ्गे कृष्णमृगस्य वामनयनं कण्डूयमानाम् मृगीम् ।। अ.शा. 6 / 17
इस श्लोक की अन्तिम पङ्क्ति में कहा गया है कि जिस आश्रमवृक्ष की शाखाओं पर ( शकुन्तला के ) वल्कलवस्त्र टाँगे गये हो, वहीं पर ( वृक्ष की शीतल छाया में ) एक हरिण ऐसा बनाना है, जो न केवल अक्षुब्ध, परन्तु विश्वसनीय भी हो, ताकि उसीके शृङ्ग पर बगल में खडी हरिणी अपने वामनेत्र को विश्रब्ध होके खुजला सके ।। इन शब्दों के वाच्यार्थ से प्रेक्षकों के मनोजगत् में एक नयनरम्य चित्र तो खडा होता ही है । किन्तु उसका व्यङ्ग्यार्थ भी दुष्यन्त के हृद्गत मर्म को उद्घाटित करनेवाला है । एक मृगी के लिये मृग इतना विश्वसनीय होना चाहिये कि उसके नोंकिले शींग पर भी यदि वह अपना नाजुक नेत्र खुजलायेगी तो भी वह मृग तनिक भी नहीं हिलेगा, और अपने नेत्र को हानि नहीं होने देगा । ऐसी उसके अन्तःकरण की दृढ प्रतीति होने पर ही वह मृगी अपने पास खडे मृग के शींग पर नेत्र की खुजलाहट को दूर करेगी । यहाँ एक विश्वसनीय हो ऐसे मृग का चित्र बनाने की जो चाहत दुष्यन्त को हो रही है वह मृग ओर कोई नहीं है, वह दुष्यन्त ही है । मृग के निमित्त से दुष्यन्त ही अपनी नयी पहेचान बनाना चाहता है ।।
अभिज्ञानशाकुन्तल नाटक के नाट्यकार्य को समझने के लिये उपर्युक्त सन्दर्भ न केवल ध्यानार्ह ही है, अनिवार्य भी है । इस श्लोक से सूचित होता है कि अङ्गुलीयक मिल जाने के बाद, विरहसंतप्त दुष्यन्त को अब शकुन्तला का नया, अथवा कहो कि सही अभिज्ञान ( पहेचान) मिल गया है । आश्रम के इस मृग का हनन तो करना ही नहीं है, उसका तिरस्कार ( प्रत्याख्यान) भी नहीं करना है । बल्कि उसके जीवन को पूरा सहारा ही देना है । यह बात ठीक तरह से दुष्यन्त को अवगत हो गई है । जीवन की यह नयी समझदारी उपर्युक्त श्लोक के अन्तिम चरण से ध्वनित होती है । प्रथमाङ्क में शकुन्तला ने जिस नवमालिका, अपर नाम वनज्योत्स्ना को सहकार वृक्ष का अवलम्बन मिलने की बात से प्रसन्नता दिखाई थी उसीकी परिणति अब नायक-नायिका के जीवन में सिद्ध होती यहाँ दिखाई गई है । शिकारी बनके तो दुष्यन्त कदापि नायिका शकुन्तला को प्राप्त नहीं कर सकेगा । हरिणी स्वरूपा शकुन्तला को प्राप्त करने के लिये तो उसे विश्वसनीय हरिण ही बनना पडेगा । क्योंकि " सर्वः सगन्धिषु विश्वसिति " ऐसा दुष्यन्त ने ही उच्चरित किया हुआ जो सत्य था, वह अब उसको पूर्ण रूप से आत्मसात् हो गया है । अतः अनागस हरिणी जैसी प्रेम भरी शकुन्तला को सर्वथा आश्वस्त जीवन प्रदान करनेवाला पति बनने को अब वह उद्यत हो गया है । उसको दाम्पत्य जीवन में पति के रूप में अपनी भूमिका कैसी होनी आवश्यक है वह समझ में आ गया है । दुष्यन्त को शकुन्तला का एवं अपना इस तरह का अभिज्ञान जो मिला है वह अङगुलीयक रूप अभिज्ञान से अधिक सूक्ष्म एवं उन्नततर है, और कवि को भी यही अभिज्ञान आविष्कृत करना अभीष्ट है ।।
उपर्युक्त श्लोक में शार्दूलविक्रीडित वृत्त का विनियोग किया गया है । शार्दूल याने सिंह, सिंह की विक्रीडित गति याने चार कदम आगे चल के फिर वापस घुम के पीछे की ओर देखना – पश्चाद्वर्ती मार्ग का पुनःपरीक्षण कर लेना – ऐसी सतर्क गति दुष्यन्त में यहाँ देखी जाती है । अङ्गुलीयक मिल जाने के बाद दुष्यन्त भूतकाल में ( अङ्क पाँच में ) खुद से जो अनजान में गलतियाँ हुई थी उसका पुनरीक्षण करता है । और उसका अवमर्श करके अपने व्यक्तित्व में जिन बदलाव की आवश्यकता है उन सब को संकल्पित चित्र के बहाने वह शब्दबद्ध कर रहा है । महाकवि कालिदास ने इसी लिये उपर्युक्त श्लोक में "कार्या" ( विध्यर्थ कृदन्त ) शब्द का प्रयोग किया है , और उसीको पदक्रम की दृष्टि से भी सर्व प्रथम रखा है – वह बहुत सूचक है ।।
यहाँ समग्र निरुपण का मर्म ऐसा दिखता है कि दुष्यन्त को शिकारी बनने से हरिणी स्वरूपा शकुन्तला नहीं मिल सकेगी । शिकारी दुष्यन्त में रहे भोक्तृत्व भाव को कवि ने यद्यपि आरम्भ में ही शब्दबद्ध किया है, जो यहाँ स्मर्तव्य हैः-- " शकुन्तला तो अनाघ्रात पुष्प है, नखों से नहीं तोडा गया किसलय है, सूचि से अनाविद्ध रहा रत्न है, और अनास्वादित नया मधु है । यह निष्पाप रूप तो मानो कि अखण्ड पुण्यों के फल स्वरूप है । न जाने विधाता इस रूप के किस भोक्ता को उपस्थित करेगा । " इस श्लोक में कहे गये दुष्यन्त का जो भोक्तृत्व और शकुन्तला का भोग्यत्व रूप स्वरूप है, उसमें एक नया उन्मेश प्रकट होता हुआ दिखाई देता है । हरिण बनके खडे दुष्यन्त में भोक्तृत्व भाव अब विगलित हुआ है और वह स्वयं भोग्य की कोटि में आके खडा है । यहाँ शिकारी एवं हरिणी में जो विसंवाद था वह नितान्त रूप में विगलित हो के पूर्ण संवाद की भूमिका का निर्माण हुआ है । इस तरह से यहाँ हरिण के प्रतीक के द्वारा नये विकसित हुए नाट्यकार्य को व्यंजित होता हम देख सकते है । इस नव विकसित नाट्यकार्य के कारण ही नाटक के पूर्वनिर्धारित लक्ष्य की ओर आगे-कदम शूरु होता है । ( अनेक विद्वानों को षष्ठाङ्क बहुत लम्बा लगता है, लेकिन इसके कारणों की मीमांसा करने का धैर्य शायद किसे ने नहीं दिखाया है ) ।।
4 – 1 अभिज्ञानशाकुन्तल नाटक के आरम्भ में आये 1. नटी-गीत, 2. चक्रवर्ती पुत्र की प्राप्ति के आशीर्वाद और 3. पिता कण्व मुनि के द्वारा की गई सोमतीर्थ की यात्रा के निर्देश ध्यान में लेते हुए यहाँ प्रस्तुत कृति का नाट्यकार्य समझने का उपक्रम रखा है । उसमें अब सोमतीर्थ की यात्रा का कारण और उसका क्या फल है ? वह विवेचनीय है । इस नाटक में, दुष्यन्त शकुन्तला को देखे या मिले उससे भी पहले कहा गया था कि इस कन्या के प्रतिकुल दैव का शमन करने के लिये पिता कण्व सोमतीर्थ की यात्रा पर गये है । महाकवि ने प्रतिकुल दैव क्या है ? वह नहीं कहा है । किन्तु काल के गर्भ में छीपा हुआ कोई दुर्दैव है जरूर । इस तरह प्रथमाङ्क में जिसका कौतुकाधान किया था वह दुर्दैव चतुर्थ अङ्क के आरम्भ में सूनने को मिलता है । दुष्यन्त हस्तिनापुर के लिये चल पडा है तब, उसी दिन, उसके विचारों में तल्लीन शकुन्तला आश्रम के प्राङ्गण में अतिथि के रूप में आये दुर्वासा की आवाज नहीं सून पाती है । अतः सुलभकोप दुर्वासा " तुँ जिसके विचारों में खोई हुई है वह याद दिलाने पर भी तुझे याद नहीं करेगा " ऐसा शाप दे देते है । इस तरह दुर्वासा का शाप ही शकुन्तला के दुर्दैव का प्रतीकात्मक स्वरूप धारण करता है । किन्तु पिता कण्व की सोमतीर्थ की यात्रा का क्या फल ? ऐसी जिज्ञासा का जो उत्तर है वह शक्रावतार तीर्थ के जल में निवास करनेवाला मत्स्य है । इस मत्स्य ने शकुन्तला के अङ्गुलीयक को गहेरे जल के नीचे, घरातल में चले जाने से पहेले निगल लिया । यह मत्स्य ही पिता कण्व की शुभ-भावनाओं का मूर्तिमन्त प्रतीक बनता है । यदि यह अङ्गुलीयक उस मत्स्य के उदर में नहीं गया होता तो शकुन्तला का भावि हंमेशा हंमेशा के लिये अन्धेरे में चला गया होता । किन्तु कण्व की सोमतीर्थ की यात्रा का यह फल आता है कि वह अङ्गुलीयक मत्स्य के उदर में जाता है और पुण्यवशात् वहाँ से राजा दुष्यन्त के पास पहुँचता है । इस तरह प्रतीकात्मक दृष्टि से देखा जाय तो दुर्वासा का शाप शकुन्तला के दुर्दैव का प्रतीक बनता है और मत्स्य के माध्यम से अङ्गुलीयक की पुनःप्राप्ति होना वह सोमतीर्थ की यात्रा का फल बनता है ।
4 – 2 शकुन्तला के अनिर्दिष्ट दुर्दैव का दूसरा एक स्वरूप विविध पक्षिओं के प्रतीक से अभिव्यक्त हो रहा है उसकी भी आलोचना करनी आवश्यक है । शकुन्तला के जन्म की जो कथा है उससे हम जानते है कि माता मेनका ने शकुन्तला को जन्म देकर कण्व मुनि के आश्रम के पास तुरन्त ही त्याग दी थी । तब उस तपोवन के शकुन्तों ( पक्षिओं ) ने उसको सुरक्षित रखते हुए, कलरव करके कण्व मुनि को वहाँ खींच लाये । कण्व मुनि ने उस बच्ची को शकुन्तों से परिरक्षित देख कर उसका नाम "शकुन्तला" रख दिया । तत्पश्चात् मेनका के उस संतान को कण्व मुनि ने अपने आश्रम में ले जाकर, उसका पालन-पोषण किया । परिणामतः शकुन्तला को भी द्विजत्व आ मिला । अतः शकुन्तला के जीवन की कहानी निरूपित करने के लिये महाकवि ने नाटक में क्रमशः कोकिल ( परभृतिका ), चक्रवाक-युगल , हंस-मिथुन तथा ( मृत्तिका ) मयूर जैसे पक्षिओं का अनेकत्र उल्लेख किया है, जो सब प्रतीकात्मक बनते है । जैसे कि – तृतीयाङ्क में नायक-नायिका का जब एकान्त मिलन होनेवाला था तब गौतमी वहाँ आ जाती है । वहाँ नेपथ्य से कहा जाता है कि - "चक्रवाकवधूके, आमन्त्रयस्व प्रियसहचरम्, उपस्थिता रजनी" । यहाँ कवि ने चक्रवाक पक्षी का उपयोग करके दोनों का वियोग सिद्ध किया । चतुर्थ अङ्क में, शकुन्तला जब पतिगृह जा रही है तब उससे बिछडने का भाव सर्वत्र फैल गया है । सारा तपोवन शकुन्तला की बिदा हो रही है ऐसा देख के संतप्त हो रहा है । वहाँ भी एक चक्रवाक उन्मुख हो के शकुन्तला को देख रहा है और बगल में खडी चक्रवाकी उसको नहीं देख सकती है । क्योंकि उन दोनों के बीच में नलिनीपत्र आ गया था । चक्रवाकी को एक क्षण के लिये भी चक्रवाक का विरह सहन नहीं हो पाता, अतः वह रोने लगती है । उसको रोती देख कर शकुन्तला कहती है कि मुझे लगता है कि मैं भी पतिगृह जाने का दुष्कर कार्य ही कर रही हुँ । अर्थात् मेरा भी पतिगृह जाना मुश्कील सिद्ध होगा । यह सूनकर अनसूया उसे दिलासा देती है कि चक्रवाकी भी अपने प्रियतम के बिना ही, विषाद से दीर्घ रात्रि को कथमपि व्यतीत कर लेती है । उस तरह तुम भी बडे दुःख को पसार कर लोगी । मनुष्य को आशा का तन्तु ही सब कुछ सह लेने की शक्ति देता है । यहाँ शकुन्तला के जीवन में भी पति याद दिलाने पर प्रतिवचन नहीं देगा, और लम्बे विरह के बाद पुनर्मिलन होगा, यह चक्रवाक पक्षी के प्रतीक से ध्वनित किया जाता है ।। पञ्चम अङ्क में, दुर्वासा के शापवशात् दुष्यन्त को शकुन्तला विस्मृत हो गई है । शकुन्तला उसे बार बार याद दिलाने की कौशिश कर रही है, तब दुष्यन्त उद्विग्न हो के उसे "परभृतिका की तरह किसी दुसरे का संतान मेरे वहाँ संवर्धित करने आयी हुँ" ऐसा कह देता है । इन शब्दों से निर्दोष शकुन्तला के शिर पर निष्कारण परभृतिका का कलङ्क चढाया जाता है । जैसे माता मेनका ने उसे जन्म देकर कण्व मुनि के आश्रम के पास छोड दी थी, उसी तरह से वह भी किसी दुसरे के संतान को दुष्यन्त के वहाँ ले आयी है – ऐसा कटाक्ष व्यंजित होते ही शकुन्तला के लिये असह्य हो जाता है । वह राजा को " अनार्य " ऐसा सम्बोधन करती है । शकुन्तला के अज्ञात भावि में छीपा हुआ जो दुर्दैव था वह यह था कि वह दुष्यन्त की धर्मपत्नी होते हुए भी, और दुष्यन्त का ही तेज गर्भ में ले के पतिगृह आयी थी, फिर भी उसको एक क्षण के लिये तो "परभृतिका" शब्द का टोना सूनना पडा । किन्तु कण्व मुनि की सोमतीर्थ की यात्रा का फल उसे यह मिलता है कि वह दुष्यन्त के साथ हंस-मिथुन के रूप में रहने का सौभाग्य सिद्ध करती है । विरह में संतप्त दुष्यन्त षष्ठाङ्क में, मालिनी नदी की सिकता में रममाण हो ऐसे एक हंसमिथुन को चित्रित करने का जो अभिलाष व्यक्त करता है उसमें दुष्यन्त अपने भावि दाम्पत्य जीवन का स्वप्न देख रहा है । अथवा कहो कि जिस दुष्यन्त ने शापवशात् शकुन्तला को परभृतिका रूप में देखी थी, उसी को अब उसका हंसी के रूप में सही अभिज्ञान मिल जाता है । इस तरह महाकवि कालिदास ने परभृतिका, चक्रवाक एवं हंसमिथुन जैसे पक्षिओं का प्रतीकात्मक निर्देश करके, शकुन्तला के दुर्दैव से भरे वर्तमान को और भावि सद्-भाग्य को क्रमशः अभिव्यक्त किया है ।।
5 – 1 स्वयं महाकवि ने अभिज्ञानशाकुन्तल के आरम्भ में जिन त्रिविध गति-निर्देश दिये थे उसी को देखते है तो मालुम होता है कि अब शिकारी और हरिण के बीच का विसंवाद रहा ही नहीं है । दुष्यन्त अब विश्वसनीय हरिण बनके हरिणी स्वरूपा शकुन्तला के सामने खडा है । अतः आश्रम-मृग पर अब कोई अभिघात होने का सवाल ही नहीं पैदा होता है । भ्रमर भी कमल के अन्दर कैद हो गया है, अथवा अपने बिना मधुपान नहीं करनेवाली और प्रतीक्षा करती तृषित बैठी मधुकरी के विषय में सभान हो गया है । तथा सोमतीर्थ की यात्रा के फल स्वरूप अङ्गुलीयक मिल जाने पर, विरहसंतप्त दुष्यन्त को शकुन्तला का सही ( आन्तरिक ) अभिज्ञान मिल जाता है । उसके बाद, दुसरे स्तर पर पुत्र भरत के अभिज्ञान का कार्य अवशिष्ट रहता है । इस लिये सप्तमाङ्क में निर्वहण सन्धि शूरु होती है, जिसमें शकुन्तला के पुत्र का अभिज्ञान और उसकी प्राप्ति पर्यन्त का आवश्यक नाट्यकार्य आगे बढता है । महाकवि कालिदास ने नान्दी-श्लोक में भगवान् शिव के अभिज्ञान के रूप में उनकी आठ प्रत्यक्ष मूर्तियाँ प्रेक्षकों के सामने रखी थी, उसी तरह से शकुन्तला का पुत्र सर्वदमन भरत भी दुष्यन्त का ही पुत्र है उसके अभिज्ञान के रूप में आठ अभिज्ञान प्रस्तुत किये है (द्विवेदी, 2004) । जैसे कि, 1. मारीच ऋषि के आश्रम में सिंहशिशु के साथ खेल रहे पुत्र के हाथ में चक्रवर्ती बनने के लक्षण दिखाई पडते है । राजा दुष्यन्त को चक्रवर्ती पुत्र होगा ऐसा आशीर्वाद मिला था । अतः यह पुत्र दुष्यन्त का हो सकता है । ऐसा प्रथम अभिज्ञान मारीच ऋषि के आश्रम में प्रकट होता है । 2. यह बालक पुरुवंश का अङ्कुर है । तो दुष्यन्त भी पुरुवंश का ही था । 3. यह मनुष्य का बालक अप्सरा सम्बन्ध से यहाँ अन्तरिक्ष में पहुँचा है - ऐसा सूनके दुष्यन्त को याद आता है कि उनकी प्रिया शकुन्तला भी अप्सरा (मेनका) की पुत्री थी और प्रत्याख्यान के बाद उसको कोई अन्तरिक्ष में ऊठा के ले गया था । दुष्यन्त को यह द्वितीय आशाजनक एक अभिज्ञान लगता है । 4. दुष्यन्त पूछता है कि इस पुत्र की माता किस राजर्षि की पत्नी है ? तब ऋषिकन्याओं ने उत्तर दिया कि धर्मपत्नी का त्याग करनेवाले उस अभागी व्यक्ति का कौन नाम लेगा । यह संवाद भी, यह पुत्र शकुन्तला का ही होगा उसका अभिज्ञान देनेवाला है । 5. इस बालक को मृत्तिका-मयूर देते समय जैसे ही बोला जाता है कि "शकुन्तलावण्यं पश्य" वैसे ही, वह बालक पूछता है कि कहाँ है मेरी माता ? इससे भी राजा को अभिज्ञान मिल जाता है कि इस बालक की माता का नाम शकुन्तला ही है । 6. दुष्यन्त ने मार्ग पर गिरी अपराजिता औषधि से बनी बालक की अङ्गूठी ऊठा ली । फिर भी वह सर्प बनके दुष्यन्त को दंश नहीं देती है । इससे भी सिद्ध होता है कि दुष्यन्त ही उस बालक का पिता है । 7. सर्वदमन भरत कहता है कि तुम मेरे पिता नहीं हो, मेरे पिता तो दुष्यन्त है । किसी भी बालक को अपनी माता से अपने पिता का जो नाम जानने को मिलता है, वही प्रमाण माना जाता है । वही परम सत्य होता है । क्योंकि गान्धर्व विवाह का कोई ओर तो साक्षी था नहीं, इस स्थिति में माता का वचन ही अन्तिम प्रमाण बनेगा । 8. शकुन्तला ने इसी बालक को ही जन्म दिया था इस बात का प्रमाण मारीच प्रस्तुत करते है । वे पूछते है कि हे राजन् दुष्यन्त, आपने इस शाकुन्तलेय का अभिनन्दन किया या नहीं ? तब इसी बालक को शकुन्तला ने जन्म दिया था – यह स्पष्ट हो जाता है । इस तरह बालक भरत का "दौष्यन्ति" एवं "शाकुन्तल" के रूप में अभिज्ञान सर्वथा निःशङ्क हो जाता है । षष्ठाङ्क में अङ्गुलीयक मिलने से तो केवल शकुन्तला का ही अभिज्ञान स्पष्ट हुआ था । किन्तु उससे भी अधिक महत्त्वपूर्ण था पुत्र भरत का अभिज्ञान । जिसकी सिद्धि के लिये महाकवि कालिदास ने भगवान् शिव के आठ प्रत्यक्ष रूपों की तरह, सप्तम अङ्क में आठ आठ अभिज्ञान प्रस्तुत किये है ।।
5 – 2 अभिज्ञान शब्द का अर्थ 1. पहेचान का चिह्न, 2. पहेचानी गई व्यक्ति 3. और पहेचान क्रिया । इस नाटक में ये तीनों प्रकार के अभिज्ञान विलसित हो रहे है । किन्तु "यह शकुन्तला दुष्यन्त की परिणीता स्त्री है" – इस तरह के अभिज्ञान से भी अधिक सुन्दर एवं मनोहारी है सगन्ध हरिण बने दुष्यन्त का अभिज्ञान । जो विकसित हुए नाट्यकार्य का सर्वोत्तम परिणाम है ऐसा प्रतीत होता है । महाकवि ने इस नाटक को केवल नायिका शकुन्तला के अभिज्ञान से ही पूर्ण न करते हुए, पुत्र भरत का शाकुन्तल एवं दौष्यन्ति के रूप में अभिज्ञान दिखाने तक नाटक का विस्तार किया है, उससे यह भी स्पष्ट होता है कि बंगाली एवं मैथिल पाठपरम्परा अनुसार प्रस्तुत नाट्यकृति का शीर्षक "अभिज्ञानशकुन्तल" नहीं हो सकता, किन्तु देवनागरी तथा दाक्षिणात्य पाठपरम्परा अनुसार "अभिज्ञानशाकुन्तल" ही हो सकता है ।। इस शीर्षक के अनुसार यहाँ अभिज्ञान, शकुन्तला एवं शाकुन्तल (भरत) – ये तीनों को आविष्कृत करके महाकवि ने सभी दर्शकों को शाश्वत काल के लिये चमत्कृत कर दिये है ।।

6 – 1 प्रस्तुत आलेख में प्रतीकों से व्यक्त होनेवाले नाट्यकार्य को स्पष्ट करने का उपक्रम रखा है, इस लिये पुत्र भरत का अभिज्ञान भी प्रतीकों के द्वारा भी दिखाया गया है यह कहना अनशिष्ट है । महाकवि ने शकुन्तला के लिये हरिणी का प्रतीक रखा है, तो उसके सामने दुष्यन्त के लिये ( प्रथमाङ्क के अन्त में ) धर्मारण्य में गज का प्रवेश हुआ है ऐसा कह कर नायक के लिये गज का प्रतीक रखा है । इसी के अनुसन्धान में सप्तम अङ्क में दुष्यन्त का पुत्र भरत जो चक्रवर्ती के लक्षणों को धारण कर रहा है, उसको सिंहबाल के साथ खेलता हुआ दिखा के कवि ने उसके लिये बालमृगेन्द्र का प्रतीक रखा है । तथा वह बालक शकुन्तला का भी पुत्र है इस लिये मयूर का प्रतीक उपयुक्त समझा है । सर्वदमन भरत के लिये रखे "बालमृगेन्द्र" तथा "मयूर" जैसे प्रतीकों से महाकवि ने अपनी हृदयस्पर्शी प्रतीक-योजना को पराकाष्ठा पर पहुँचा दी है ।।

निसर्ग के अङ्क में प्रसूता शकुन्तला के जीवन की कहानी कहेने के लिये महाकवि कालिदास ने समग्र निसर्ग में दृश्यमान 1. हरिण, हस्ती, सिंहशावक जैसे पशु,प्राणिओं, 2. शिरीष, आम्रमञ्जरी, कमलादि जैसे अनेकविध पुष्प एवं भ्रमर जैसा एक छोटा सा जन्तु , 3. और चक्रवाक, परभृतिका तथा हंस जैसे विभिन्न पक्षिओं का प्रतीकात्मक संनिवेश करके इस नाट्यकृति को रमणीय बनाने के साथ शाश्वतकाल के लिये सार्वभौम भी बना दी है । अलबत्ता, इनमें से ( नायक दुष्यन्त के लिये प्रयुक्त ) भ्रमर, एवं ( नायिका शकुन्तला के लिये प्रयुक्त ) हरिणी, कमल तथा हंस जैसे त्रिविध प्रतीकों का साद्यन्त विनियोग करके विकसित होते रहे नाट्यकार्य की अविस्मरणीय अभिव्यक्ति की है ।।
उपसंहारः
1. अभिज्ञानशाकुन्तल का उपर्युक्त विवरण देखकर प्रतीत होगा कि प्रेम जैसी नैसर्गिक संवेदना का आलेखन करने के लिये निसर्ग के ही प्रतीक हृदयस्पर्शी हो सकते है - यह परम रहस्य सब से पहले महाकवि कालिदास को ही प्राप्त हुआ है । शायद इसी बात को लेकर कविओं की गणना के प्रसंग में कनिष्ठिकाधिष्ठित कालिदास ने अनामिका को सार्थवती बनाई है ।।
2. परम्परागत समाज ने पुरुष और स्त्री में जो भोक्तृ-भोग्यभाव सम्बन्ध माना है, उसके प्रति कालिदास की निसर्गसिद्ध दृष्टि सर्वथा भिन्न है । क्योंकि जहाँ भोक्तृ-भोग्यभाव होता है वहाँ उच्चावचता भी अन्तर्निहित होती है । लेकिन महाकवि ने तो नायक-नायिका को हरिण और हरिणी के रूप में चित्रित करके, मधुकर – मधुकरी में साहचर्य का अभिलाष जगाके तथा दोनों को हंसमिथुन के रूप में रममाण दिखाके दोनों के बीच में समान रूप से भोग्यत्व एवं भोक्तृत्व आविष्कृत किया है ।
तथा स्त्री एवं पुरुष में, अथवा लता एवं वृक्ष में पारम्परिक दृष्टि से जो अवलम्ब्य–अवलम्बन-भाव सम्बन्ध देखा जाता है, उसके प्रति भी कालिदास की निसर्गसिद्ध दृष्टि स्पृहणीय है । शकुन्तला स्वरूपिणी वनज्योत्स्ना को दुष्यन्त स्वरूप सहकार वृक्ष का अवलम्बन अपेक्षित है, उसमें अवलम्बन-प्रदाता वृक्ष का चारितार्थ्य भी उसीमें होगा की वह अपना सहकारत्व प्रकट करें । इसी लिये कालिदास ने दुष्यन्त के लिये ओर कोई दूसरा वृक्ष न रखके, सहकार के वृक्ष को ही प्रतीक के रूप में चूना है ।।
3. नटी-गीत में जो ध्यानास्पद है वह तो क्षण भर के लिये चुम्बित और बाद में परित्यक्त शिरीषपुष्पों की दयनीय दशा है, उसमें उल्लिखित भ्रमर ध्यानाकर्षक नहीं है । महाभारत-प्रोक्त शकुन्तलोपाख्यान में केवल अभिज्ञान की समस्या थी और वह बेढंगी रूप से वर्णित थी । उसमें परिष्कार करते हुए महाकवि ने स्त्रीजीवन की करुणासभर नियति को भी शामिल किया है, तथा उसको समस्त प्रकृति मे फैले शिरीषादि पुष्पों के द्वारा वाचा दी है ।
4. अतः "दुष्यन्त में भ्रमरवृत्ति थी और उसके उन्मूलन के लिये दुर्वासा के शाप का कवि ने विधान किया है" ऐसा मन्तव्य आकर्षक होते हुए भी पुनरीक्षणीय लगता है । क्योंकि उपर्युक्त प्रतीक-चर्चा के अनुसार तो दुष्यन्त के लिये भ्रमर का प्रतीक सर्वांश में घटित नहीं होता है । प्रत्युत भ्रमर के विनियोग से कवि ने नाट्यकार्य का जो विकास प्रदर्शित किया है, वही ध्यानास्पद है ।
5. तथा "शकुन्तला में अतिथि-सत्कार की भावना नहीं थी, इस लिये उसको भी शाप का फल मिला है" ऐसा कहना भी उचित नहीं है । क्योंकि कवि ने कहीं पर भी शकुन्तला को पश्चात्ताप हो रहा है ऐसा कहा नहीं है । बल्कि शकुन्तला को तो अन्त तक यह मालुम भी नहीं है कि उसको कोई शाप मिला था । अतः पश्चात्ताप की बात प्रकृत में सङ्गत नहीं होती है ।
6. नाटक के आरम्भ में ही कहा गया है कि पिता कण्व शकुन्तला के प्रतिकुल दैव का शमन करने के लिये सोमतीर्थ की यात्रा पर गये है । इस के अनुसन्धान में दुर्वासा के शाप को दुर्दैव का प्रतीक ही कहना होगा । और शकुन्तला ने भी यही कहा है कि मेरे कोई पुराकृत के कारण ही आर्यपुत्र कुछ काल के लिये मुझ से विरस हो गये थे । इस तरह नाटक के उपक्रमोपसंहार को देखते हुए दुर्वासा के शाप को शकुन्तला के दुर्दैव का ही प्रतीक मानना तर्कयुक्त सिद्ध होता है ।
7. और शकुन्तला के लिये प्रयुक्त परभृतिका या चक्रवाक पक्षी के प्रतीक भी शकुन्तला के दुर्दैव का ही प्रकट रूप कहा जा सकता है ।।
---------------
Bibliography
Belvalkar, S. (1925). The Original S'akuntala. Sir Asutosh Mookherjee Silver Jubilee Vol. 3, Orientalia, Part - 2, Calcutta , 349 - 359.
Pischel, R. (1922,( Second edition ). Kalidas's S'akuntala. USA: Harvard Uni. Press,.
Sukathankar, S. V. (1933). Adi-parvan of the Mahabharata. Pune: Bhandarkar Oriental Institute,.
Tagore, R. (1953). S'akuntala ( English stage version ) - Introduction. Bombay: Macmillan & C. Lid.
अभिनवगुप्तपाद. (1957). अभिनवभारती टीका,नाट्यशास्त्रम् ( अ. 19 - 22 ). वडोदरा: ओरि. इन्स्टी,म.स. युनि.
कालिदास. (2006). अभिज्ञानशाकुन्तलम् ( राघवभट्टस्य टीकया सहितम् ),सं नारायण राम आचार्य,. नव देहली: राष्ट्रिय संस्कृत संस्थान,.
घनश्याम. (1997). अभिज्ञानशाकुन्तलम्. अहमदावाद: सरस्वती पुस्तक भण्डार,.
ठाकुर, र. (1988). कालिदास परिशीलन. सागर: संस्कृत विभाग, हरिसिंह गौर विश्वविद्यालय.
त्रिपाठी, राधावल्लभ. (1988). कालिदास परिशीलन. सागर ( मध्यप्रदेश ): संस्कृत विभाग, हरिसिंह गौर विश्वविद्यालय,.
द्विवेदी, रेवाप्रसाद. (2004). कालिदास - अपनी बात. वाराणसी: कालिदास संस्थान, 28, महामना पुरी, वाराणसी.
नरहरि, श. ए. (1957). अभिज्ञानशकुन्तलम् (मैथिलपाठानुगम् ). दरभङ्गा: सं. रमानाथ झा, मिथिला विद्यापीठ ।.
बेलवालकर. (1963). कालिदास-ग्रन्थावली,अनुवाद- सीताराम चतुर्वेदी. अलीगढ.
मुनिः, भरत. (1986). नाट्यसास्त्रम् ( भाग-3, अध्यायः 19 / 22 ). दिल्ली: परिमल पब्लीकेशसन्स.
राय, शरद रञ्जन. (1908, 1928). अभिज्ञानशाकुन्तलम्. कोलकाता.


----------------

बुधवार, 8 दिसंबर 2010

અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં પ્રતીકોથી વ્યંજિત થતું નાટ્યકાર્ય

અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં પ્રતીકોથી વ્યંજિત થતું નાટ્યકાર્ય
વસન્તકુમાર મ. ભટ્ટ
નિયામક, ભાષાસાહિત્યભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ
bhattvasant@yahoo.co.in
ભૂમિકાઃ- મહાકવિ કાલિદાસે અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકની પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે કે તેમનું આ નાટક “અપૂર્વ” અને “નવીન” છે . (कालिदासः, 2006) આથી સ્વાભાવિક રીતે જ જિજ્ઞાસા ઊભી થાય છે કે તેમાં શું અપૂર્વ છે અને શું નવીન છે ? તેમનાં માલવિકાગ્નિમિત્ર અને વિક્રમોર્વશીય જેવાં પહેલાં બે નાટકોમાં નાયકોની બે પૂર્વ-પરણેતરો – ધારિણી, ઇરાવતી અને કાશીરાજપુત્રી ઔશીનરી – તરફથી પ્રેમકાર્ય (નાટ્યકાર્ય) માં અન્તરાય ઊભા કરવામાં આવે છે. જ્યારે અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં તો મહાકવિએ દુષ્યન્તની અગાઉ પરણેલી બે રાણીઓ– જેવીકે, વસુમતી અને હંસપદિકાના માત્ર નામોલ્લેખો જ કર્યા છે, પણ તે બેમાંથી એકને પણ રંગભૂમિ ઉપર આવવા દીધી નથી. અને છતાંય દુષ્યન્ત અને શકુન્તલાની પ્રેમકથામાં પણ અન્તરાય તો ઊભો થયો જ છે. અહીં પૂર્વપરણેતર રાણીઓ તરફથી રાજાની નવી પ્રણયલીલામાં અન્તરાય ઊભો કરવામાં આવતો હોય એવા કોઈ પરમ્પરાગત રીતના પ્રસંગોનું આલેખન નથી. અહીં પ્રણયકથામાં જે અન્તરાય ઊભો થયો છે, તે દુર્વાસાના શાપ થકી ઊભો થયેલો છે. આમ, કોઈ પણ નાટકમાં જે અન્તરાય કે સંઘર્ષનું તત્ત્વ હોવું અનિવાર્ય ગણાયું છે, તે અન્તરાયને માટે કાલિદાસે આ નાટકમાં જૂનો માર્ગ છોડીને, નવા પ્રકારનો અન્તરાય ઊભો કર્યો છે. (ટાગોર, 1922) આ સન્દર્ભે શાકુન્તલને ‘અપૂર્વ’ કહી શકાય. એવી જ રીતે, અગાઉનાં બે નાટકોમાં નાયકોની પ્રેમલીલાઓમાં વિદૂષકનો જેટલો સક્રિય સહકાર જોવા મળે છે, તેની અપેક્ષાએ શાકુન્તલમાં વિદૂષકને તો સતત દૂર જ રાખવામાં આવ્યો છે. બલ્કે એમ કહેવું જોઈએ કે અહીં વિદૂષકને દૂર રાખીને જ શકુન્તલાના પ્રત્યાખ્યાનને વધુ પ્રતીતિકર બનાવાયું છે. દુષ્યન્ત-શકુન્તલાની પ્રેમકથાને વિરહની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચાડવા માટે કવિએ વિદૂષકની અનુપસ્થિતિને બીજા અંકથી જ કામે લગાડી છે એ આપણે જાણીએ છીએ. તથા શકુન્તલાની હાજરીમાં તેને રંગભૂમિ ઉપર પણ એકેય વાર આવવા દેવામાં આવ્યો નથી. આમ, આ નાટકમાં આવી બીજી અપૂર્વતાઓ પણ જોઈ શકાય.
એ જ રીતે, મહાકવિ કાલિદાસે આ નાટકની પ્રરોચના કરતાં તેને “નવીન” પણ કહ્યું છે, તો પ્રશ્ન થાય કે આમાં કઈ નવીનતા જણાય છે ? આનો સુપ્રસિદ્ધ ઉત્તર તો એ છે જ કે અહીં ચોથા અંકમાં કન્યા-વિદાયનું જે દૃશ્ય છે તે સાવ નવું છે. મહાકવિએ પહેલા ત્રણ અંકમાં મિલન-શૃઙ્ગારને વર્ણવ્યો છે, અને ઉત્તરાર્ધમાં વિરહશૃઙ્ગારને આલેખ્યો છે. તે બેની વચ્ચે દીકરીને પિતા તરફથી મળતા વ્હાલનું ચિત્ર પણ નવીન છે અને અદ્વિતીય પણ છે. કેમકે કાલિદાસ સિવાય બીજા કોઈ સંસ્કૃત કવિએ એમની પહેલા અને એમના પછી પિતૃવાત્સલ્યનું આવું નિરૂપણ કર્યું નથી. પરન્તુ એ ઉપરાંત, બીજી કઈ અસાધારણ નવીનતા આ નાટકમાં છે એમ કોઈ પૂછે તો અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં જોવા મળતું પ્રકૃતિ-વર્ણન અને તેને આધારે ઊભી કરેલી પ્રતીક-યોજનાને જ આગળ ધરવી પડે. અહીં મહાકવિએ માનવભાવોને ઉત્તેજિત કરવા કે માનવભાવોનું પ્રતિબિંબ ઝીલવા પૂરતી જ પ્રકૃતિને ઉપયોગમાં લીધી નથી, અહીં શાકુન્તલમાં તો સકલ ભૂમંડલમાં વ્યાપ્ત એવી પ્રકૃતિ પોતે પણ નાટકની પાત્રસૃષ્ટિમાંનું એક સજીવ પાત્ર બનીને રજૂ થઈ છે, તથા આ પ્રકૃતિમાં સર્વત્ર વિહરતાં / જોવા મળતાં વિવિધ પક્ષીઓ, પુષ્પો, અને પશુ-પ્રાણીઓને નાયક-નાયિકા જેવા મુખ્ય પાત્રોનાં પ્રતીકો પણ બનાવવામાં આવ્યાં છે. સમગ્ર નાટ્યકૃતિમાં હરિણ, શિરીષ, કમળ, પરભૃતા, ચક્રવાક, હંસ અને ભ્રમર વગેરે જેવાં પશુ, પક્ષી અને પુષ્પાદિના ઉલ્લેખો વારંવાર આવતાં હોઈને સહૃદય પ્રેક્ષકને તરત જ સમજાવા લાગે છે કે મહાકવિએ પ્રકૃતિના આ પશુ, પક્ષીઓનો પ્રતીકાત્મક ઉપયોગ કરીને, તે પ્રતીકો દ્વારા જ ઘણું બધું સૂચવવાનો નવીન માર્ગ અપનાવ્યો છે. પ્રકૃતિમાંથી લીધેલાં આ પ્રતીકો દ્વારા નાટકના મુખ્ય પાત્રોના સ્વભાવ, તેમના જીવનની ગતિવિધિ અને તેમાં આવતું પરિવર્તન – એ બધું બહુ કલાત્મક રીતે અભિવ્યક્ત થઈ રહ્યું છે. પ્રકૃતિનો આવો દ્વિવિધ વિનિયોગ સર્વથા ‘નવીન ’ છે. વળી, અહીં ઉમેરવું જોઈએ કે આ નૈસર્ગિક પ્રતીકોના વિનિવેશ થકી જ આ નાટ્યકૃતિ સદાકાળ માટે આસ્વાદ્ય બની છે અને સાર્વભૌમ પણ બની છે. પ્રસ્તુત લેખમાં, મહાકવિએ અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકમાં શાશ્વત પ્રકૃતિનાં પ્રતીકો થકી કેવી રીતે, અને કયા નાટ્યકાર્યની વ્યંજનાસભર અભિવ્યક્તિ કરી છે તે પ્રદર્શિત કરવાનો ઉપક્રમ સ્વીકાર્યો છે.
[ 1 ]
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકમાં શકુન્તલાને માટે હરિણી અને દુષ્યન્તને માટે ભ્રમરનું પ્રતીક વપરાયું છે – એવી માન્યતા સાહિત્યરસિકોમાં સુપ્રચલિત છે, પણ તે બે પ્રતીકોમાંથી જ્યારે ભ્રમર જેવા એક જ પ્રતીકને કેન્દ્રમાં રાખીને, (Rabindrnath, 1953) નાટ્યકાર્યનો વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે તે સર્વાંશે ગ્રાહ્ય બની શકતો નથી. કેમકે 1. દુષ્યન્ત માટે વપરાયેલું ભ્રમરનું પ્રતીક પ્રસ્તુત નાટકમાં કુલ પાંચવાર વપરાયું છે. એ બધા જ સન્દર્ભોમાં ભ્રમરનું પ્રતીક એક સમાનપણે ચંચળ ( વ્યભિચરિત રહેતા ) સ્વભાવનું જ દ્યોતક છે કે નહીં તે વિવાદાસ્પદ છે. એટલે કે મહાકવિએ એ ભ્રમરનો દુષ્યન્તની સાથે અભેદ સાધીને, અન્ત સુધી તેનું ચાંચલ્યના પ્રતીક તરીકે જ નિર્વહણ કર્યું છે – એમ શું કહી શકાય એવું છે ? તે પણ પ્રશ્ન છે. 2. વળી, એ વિવેચનોમાં શકુન્તલાને માટે પ્રયોજાયેલાં કમળ, હરિણી અને હંસ જેવા ત્રિવિધ પ્રતીકોનેય ધ્યાનમાં લઈને કાવ્યને પામવાનો ઉપક્રમ સ્વીકારાયો નથી . બલ્કે, શાકુન્તલની પ્રતીક-યોજના વિશે સ્વતન્ત્ર વિચારણા થઈ હોય તેમ પણ જોવા મળ્યું નથી. એવી જ રીતે, 3. મહાકવિએ પોતે પ્રસ્તાવના અને પ્રથમાંકમાં જ આ કૃતિની ત્રણ ગતિવિધિઓ નિર્દેશી છે તેની તરફ પણ આધુનિક વિવેચકોનું ધ્યાન હોય એમ જણાતું નથી. આથી આ નાટકની કવિ-નિર્દિષ્ટ ત્રણ ગતિવિધિઓ અને તેના સન્દર્ભે ગોઠવાયેલાં શકુન્તલા માટેનાં ત્રણ પ્રતીકોનું સંયોજન તપાસવું જોઈએ. પરન્તુ પ્રતીકોથી વ્યંજિત થતાં નાટ્યકાર્યનો વિચાર શરૂ કરીએ તે પહેલાં, મહાકવિએ કયા પાત્ર માટે કયાં પ્રતીકો વાપર્યાં છે – તે જાણી લેવું આવશ્યક છે. નાયક દુષ્યન્ત માટે કવિએ મુખ્યત્વે હાથી અને ભ્રમરના પ્રતીકો પ્રયોજ્યાં છે. સાતમા અંકમાં, બાળક ભરત માટે બાલમૃગેન્દ્ર ( સિંહશાવક ) નું પ્રતીક ગોઠવ્યું છે. તથા નાયિકા શકુન્તલા માટે હરિણી, કમળ અને હંસ – એવા કુલ ત્રણ પ્રતીકો વિનિયોજ્યાં છે. હવે પ્રસ્તુત લેખમાં, મહાકવિએ પોતે આરમ્ભે જ ઉલ્લેખેલી આ નાટકની ગતિ-વિધિના ત્રણ નિર્દેશોની મહત્ત્વપૂર્ણ અને અનુપેક્ષ્ય વિગતોને નોંધીને ચર્ચાની શરૂઆત કરીશું. જેમકે,
( 1 ) નાટકની પ્રસ્તાવનામાં સૂત્રધારે નટી પાસે જે ગ્રીષ્મ-ઋતુનું ગીત ગવડાવ્યું છે, તે નીચે મુજબ છેઃ-
क्षणचुम्बितानि भ्रमरैः सुकुमारकेसरशिखानि ।
अवतंसयन्ति दयमानाः प्रमदाः शिरीषकुसुमानि ।।
ભમરાઓ વડે એકાદ ક્ષણ પૂરતાં જ ચુંબન પામેલાં અને પછી તરછોડાયેલાં શિરીષ-પુષ્પોની પ્રત્યે દયા દાખવતી પ્રમદાઓ પોતાનાં કાનોમાં પહેરીને પોતાની જાતને શણગારે છે. અથવા, કહો કે તે પુષ્પોને આભૂષણ તરીકેનું ગૌરવ આપે છે. ટીકાકાર રાઘવભટ્ટ કહે છે કે અહીં મહાકવિને શિરીષપુષ્પોને ધારણ કરતી પ્રમદા તરીકે, શકુન્તલાનો જ નિર્દેશ કરવો છે એમ જાણવું. નટીએ ગાયેલા આ ગીતથી એક ચોક્કસ પ્રકારની સ્ત્રીભાવનાને વાચા આપવામાં આવી છે., બલ્કે એમ કહેવું જોઈએ કે સ્ત્રીજીવનમાં પ્રાયઃ જોવા મળતી એક કરુણા-સભર નિયતિ, તેને શબ્દબદ્ધ કરવામાં આવી છે. કાલિદાસ શકુન્તલાને વિશે આગળ જતાં એવું કહેવાના છે કે તેને સુશોભન ગમતું હતું, તો પણ તે ક્યારેય વૃક્ષો ઉપરથી એક પાંદડું પણ તોડતી ન હતી. તો પછી પ્રશ્ન થાય કે તે પોતાનાં કાનોમાં શિરીષ-પુષ્પોને કેમ ધારણ કરતી હશે – આનો માર્મિક ખુલાસો નટી દ્વારા ગવાયેલા આ ગીતમાં આપવામાં આવ્યો છે. ભમરાઓ પુષ્પો ઉપર એક ક્ષણ માટે જ બેસીને તેમનો રસ ચૂસીને તરછોડી દે છે – સંસારમાં જે પણ સ્ત્રીના જીવનની આવી નિયતિ હોય તેને જોઈને શકુન્તલાને પારાવાર વેદના થાય છે. તેથી તે આવાં તરછોડાયેલાં પુષ્પોને પોતાના આભૂષણ તરીકે સ્વીકારીને તેમને સમ્માનિત કરે છે. રાજર્ષિ વિશ્વામિત્રે મેનકાનો ઘડીક સંગ કરીને ત્યજી દીધી હતી, પણ પછી જન્મેલું એમનું સંતાન તે શકુન્તલા. આમ, નાયિકાના મનમાં પ્રકટેલી ઉક્ત ભાવના એના જન્મની કથા જોડે સંકળાયેલી છે. કોઈકનો ક્ષણિક પ્રેમ મેળવ્યા પછી તરછોડાયેલી સ્ત્રીનું જીવન તો કરુણા ઉપજે તેવું જ બની જાય, તદુપરાંત, તે ઘડીક સંગથી જે સંતાન જન્મે છે તેના પિતા કોણ ? એવા અભિજ્ઞાનની પણ સમસ્યા ઊભી થાય છે . આથી આ નટીગીતમાં વ્યક્ત થયેલી ભાવનાને નાયક દુષ્યન્ત આગળ જતાં ક્યારે સમજે છે ? તે જોવાનું છે. ( અને શકુન્તલાના પુત્રનું "દૌષ્યન્તિ" તરીકેનું અભિજ્ઞાન કેવી રીતે સિદ્ધ થાય છે ? તે પણ જોવાનું છે. મહાભારત ( આદિપર્વ )ના મૂળ શકુન્તલોપાખ્યાનમાં પણ શકુન્તલાના પુત્રના અભિજ્ઞાનની સમસ્યા જ કેન્દ્રમાં હતી. આથી નટીગીતનો મર્મ સમજવો અતિઆવશ્યક છે. ) આ સન્દર્ભે, આ નાટકમાં દુષ્યન્ત માટે વપરાયેલું ભ્રમરનું પ્રતીક, અને નાયિકા(ઓ) માટે પ્રયોજાયેલાં શિરીષ, આમ્રમંજરી, કમળ જેવાં પુષ્પોના પ્રતીકાત્મક નિર્દેશો વિચારણીય બની રહે છે.
( 2 ) પ્રથમ અંકના પ્રારંભે, મૃગયાવિહારી રાજા દુષ્યન્તનો રંગભૂમિ ઉપર પ્રવેશ થાય છે ત્યાં જ નેપથ્યમાંથી કહેવામાં આવે છે કે – ન હણી શકાય, ન હણી શકાય,....આ આશ્રમનો મૃગ છે. તે કોઈ રીતે હણવા યોગ્ય નથી. तत् साधुकृतसंधानं प्रतिसंहर सायकम् । आर्तत्राणाय वः शस्त्रं, न प्रहर्तुम् अनागसि ।। 1-10 કણ્વમુનિના શિષ્યોનો આ ધ્વનિ સાંભળીને શિકારે નીકળેલો રાજા દુષ્યન્ત તરત જ ધનુષ્ય ઉપર ચઢાવેલા પોતાના બાણનું સંહરણ કરી લે છે. તેના પ્રતિભાવમાં એ ઋષિકુમારો રાજાને આશીર્વચન આપતાં કહે છે કે – जन्म यस्य पुरोर्वंशे युक्तरूपमिदम् तव । पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनम् आप्नुहि ।। 1-11 પુરુ વંશમાં જન્મેલા તમારે માટે આ જ યોગ્ય છે. કેમકે તમારા બાણ તો દુઃખીજનોના રક્ષણને માટે સર્જાયાં છે, નહીં કે કોઈ નિષ્પાપ વ્યક્તિને હણવા માટે. આથી હે રાજન્, તમે સર્વથા તમારા જેવા ગુણોવાળા ચક્રવર્તી પુત્રને પ્રાપ્ત કરશો. આ આશીર્વચનમાં અભિજ્ઞાન-શાકુન્તલ નાટકનું ચરમ લક્ષ્ય કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી, હવે નાટકની સમગ્ર ગતિ પુત્રપ્રાપ્તિ સુધી વણથંભી આગળ વધતી રહેશે એ આપણે જોવાનું છે. અહીં મહાકવિ કાલિદાસે હરિણને શકુન્તલાના પ્રતીક તરીકે પ્રયોજ્યું છે એ વાત સૌને પહેલી ક્ષણે જ સમજાઈ જાય છે. અને જેમ જેમ નાટકને આગળ જોતાં જઈએ છીએ તેમ તેમ માલુમ પણ પડે છે કે આ કૃતિમાં શકુન્તલાની જીવનકથા સતત હરિણના મિષે જ કહેવાતી રહે છે, અને અન્તે હરિણના જ નિમિત્તે પરિણત પણ થાય છે. શિકારી અને હરિણીના વ્યક્તિત્વમાં સહજ રીતે જ વિસંવાદ રહેલો છે – અથવા, કહો કે –ભોક્તા-ભોગ્યનો સમ્બન્ધ રચાયેલો છે. જ્યારે આદર્શ દામ્પત્ય-જીવનમાં તો પતિ-પત્ની બન્ને પરસ્પરને માટે ભોક્તા- ભોગ્ય હોય એ સ્પૃહણીય છે. તેથી નાટકમાં આવી આદર્શ સ્થિતિનું ક્યારે નિર્માણ થાય છે – તે જોવાનું છે. નાયક-નાયિકા વચ્ચે આવી સમાન ભૂમિકા રચાયા પછી જ શું દુષ્યન્તને ભરતની પ્રાપ્તિ થાય છે ?, અને ભરતની પ્રાપ્તિ થતાં પહેલાં તેનું ‘દુષ્યન્ત થકી જન્મેલા પુત્ર’( =દૌષ્યન્તિ ) તરીકેનું અભિજ્ઞાન પણ કેવી રીતે સધાય છે ? તે ચરમ લક્ષ્યને ચરિતાર્થ થતું જોવા માટે પ્રથમાંકમાં જ આપણું કૌતુક બંધાય છે.
અલબત્ત, અહીં સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે મહાભારતમાં આવેલા શકુન્તલોપાખ્યાન ( આદિપર્વ, અ. 68-69 ) માં પુત્ર ભરતના અભિજ્ઞાનનો એક જ પ્રશ્ન હતો . પરન્તુ મહાકવિ કાલિદાસે પ્રસ્તુત નાટકમાં, શાકુન્તલ ( શકુન્તલા-પુત્ર ભરત ) ના અભિજ્ઞાનનો પ્રશ્ન મૂકવા ઉપરાંત, શકુન્તલાની ( આભ્યન્તર ) ઓળખનો મુદ્દો પણ મૂક્યો છે. બીજું, પુત્રપ્રાપ્તિને આશ્રમમૃગનો શિકાર ન કરવાની શરત સાથે સાંકળી છે. એટલે શિકારી અને હરિણીનો વિસંવાદ શમવો પહેલો જરૂરી બને છે, આને માટે જરૂરી છે દુષ્યન્તને પક્ષે શકુન્તલાની સાચી ઓળખ મળવાની, અને તે પછી જ દુષ્યન્તને પોતાના પુત્ર તરીકેના અભિજ્ઞાનપૂર્વક ભરતની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ – એવી, નાટકની ગતિ નિશ્ચિત થયેલી છે.
( 3 ) ઋષિકુમારો દુષ્યન્તને કહે છે કે નજીકમાં જ મહર્ષિ કણ્વનો આશ્રમ આવેલો છે. તેઓ રાજાને મોડું ન થતું હોય તો અતિથિસત્કાર માટે આશ્રમમાં પધારવાનું નિમન્ત્રણ આપે છે. જો કે કણ્વમુનિ આશ્રમમાં હાજર નથી, તેઓ પોતે તો શકુન્તલાને અતિથિસત્કાર માટે નિયુક્ત કરીને, પોતાની તે પોષિતા દીકરી શકુન્તલાના કોઈક દુરિતનું ( દુર્દૈવનું ) શમન કરવા માટે અત્યારે સોમતીર્થની યાત્રાએ ગયા છે. આ વાક્યને સાંભળ્યા પછી સૌ પ્રેક્ષકો ત્રીજા એક કૌતુકથી જકડાય છે કે શકુન્તલાના ભાગ્યમાં કયું અજ્ઞાત દુરિત પડેલું છે કે જેના શમન માટે કણ્વને સોમતીર્થ જવા નીકળવું પડ્યું છે. વળી, એ પણ જોવાનું રહેશે કે સોમતીર્થની યાત્રાનું ફળ શું આવે છે ? કેમકે નાટકમાં કશુંય નિરર્થક કહેવાતું નથી, જે કાંઈ કહેવાય છે તે હંમેશા સાભિપ્રાય જ હોય છે. આ સિદ્ધાન્ત મુજબ, કણ્વમુનિએ અરણ્યમાં તરછોડાયેલી આ દીકરીનું નામ “શકુન્તલા” એવું જે પાડ્યું છે તે આપણે માટે ધ્યાનાસ્પદ બને છે. આ નામનો ઇતિહાસ એવો છે કે મેનકાએ એક બાળકીને જન્મ આપીને, તેને કણ્વમુનિના આશ્રમ પાસે નિરાધાર તરછોડી દીધી. તરતની જન્મેલી આ બાળકીને તપોવનના પક્ષીઓ ( શકુન્તો ) એ સાચવી રાખી અને કલરવ કરી મૂકીને કણ્વમુનિને એ બાળકી પાસે ખેંચી લાવ્યા, તેથી કણ્વમુનિએ પક્ષીઓથી વીંટળાયેલી તે બાળકીનું નામ પાડ્યું – “શકુન્તલા”. (अभिज्ञानशकुन्तलम् ( मैथिलपाठानुगम् ), 1957) કણ્વમુનિએ આવું નામ પાડતી વખતે જ એના ભાવિને પણ કદાચ વાંચી લીધું છે. આ સન્દર્ભમાં, આ દીકરી પક્ષી-સમ્બન્ધે કરીને જો શકુન્તલા-નામધારી બની હોય તો, તેના જીવનની કહાણી કહેવા માટે મહાકવિએ નાટકમાં ક્રમશઃ રીતે કોકિલ ( પરભૃતિકા ), ચક્રવાક-યુગલ અને હંસ-મિથુન, તથા ( મૃત્તિકા- ) મયૂર જેવાં પક્ષીઓના ઉલ્લેખો કર્યાં છે તે ધ્યાનાસ્પદ બને છે. તેથી શકુન્તલાના ભાવિમાં છુપાયેલું દુરિત અને કણ્વની તીર્થયાત્રાના ફલોદયને જોવા પક્ષીઓનાં પ્રતીકો સમજવા જરૂરી બને છે.
આમ, સમગ્ર નાટ્યકૃતિની ગતિ કઈ દિશા તરફ ઉન્મુખ થયેલી છે તે સમજવા ઉપર્યુક્ત ત્રણેય સન્દર્ભો અને શકુન્તલા માટે વપરાયેલાં હરિણી, કમળ અને હંસ એવા ત્રણ પ્રતીકો મહત્ત્વપૂર્ણ બની રહે છે.
[ 2 ]
પ્રસ્તાવનામાં આવેલા નટીગીતનું ઉપલક દૃષ્ટિએ પ્રયોજન તો એટલું જ જણાય કે આ ગીત ગવાતું હોય એ દરમ્યાન પ્રેક્ષાગારમાં થોડાઘણા મોડા આવી પહોંચેલા પ્રેક્ષકો પણ પોતપોતાના આસનો ઉપર બરોબર ગોઠવાઈ જાય અને સૌ શાન્ત પડીને બેસે. નાટક શરૂ થતાં જ સૌ પ્રેક્ષકોની દૃષ્ટિ રંગભૂમિ ઉપર એકાગ્ર થવા માંડે એ આવશ્યક હોય છે અને એને માટે પણ ગીત-સંગીતને ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. પરંતુ આ ગ્રીષ્મઋતુના ગીતમાં કેવળ સંગીતનું જ માધુર્ય ધ્યાનાકર્ષક છે એવું નથી. અહીં જે શિરીષપુષ્પ અને ભ્રમરનો એક સાથે ઉલ્લેખ થયો છે તે સવિશેષ નોંધપાત્ર છે. અહીં ભ્રમરથી એકલા દુષ્યન્તનું સૂચન વાંચવું એ અધુરું અને ઉતાવળું ગણાશે. અહીં ટીકાકાર રાઘવભટ્ટે કહ્યું છે તેમ શિરીષપુષ્પની પ્રત્યે દયા દાખવતી પ્રમદા તે શકુન્તલા છે – એમ વ્યંજિત થઈ રહ્યું છે. કેમકે આવાં શિરીષ પુષ્પોને શકુન્તલા પોતાના કર્ણ-આભૂષણ તરીકે ધારણ કરે છે એમ નાટકમાં શરૂથી જ કહેવાયું છે. એટલે શકુન્તલાના પક્ષેથી વિચારીએ તો તે ગીતમાં સ્ત્રીજીવનની કરુણાસભર નિયતિને પણ વાંચી શકાય છે. ક્ષણ માટે ચુંબન પામેલાં શિરીષ પુષ્પો ત્યજાઈ જાય ત્યારે એ દયનીય દશામાં મૂકાઈ જાય છે. મેનકાની સાથે ઘડીક સંગ કરીને વિશ્વામિત્રે તેને ત્યજી દીધી હતી – એ વાત શકુન્તલાના અન્તઃકરણમાં જાગૃત છે, તેથી તો તે શિરીષને પોતાના કર્ણાભૂષણ તરીકે ધારણ કરે છે. આમ શકુન્તલાના પક્ષે નટીગીતની વ્યંજના મર્મભેદી છે. આગળ ઉપર નાટ્યકાર્યનો વિકાસ થતાં દુષ્યન્તને શકુન્તલાની આ સંવેદનશીલતા અને એની પાછળની ભાવના સમજાઈ ગઈ છે. તેથી છઠ્ઠા અંકમાં, તે બરોબર યાદ કરીને "શકુન્તલાના કર્ણમાં હજુ શિરીષ પુષ્પ પહેરેલા હોય – એ ચિતરવાનું બાકી છે" એમ કહે છે.
નટીએ ગાયેલા ઋતુ-ગીતમાં શિરીષપુષ્પો, દયમાના પ્રમદાઓ અને ભ્રમર – એમ ત્રણ વ્યક્તિઓનો ઉલ્લેખ છે. તથાપિ અહીં કેટલાક વિદ્વાનોએ કેવળ “દયા દાખવતી પ્રમદા” તરીકે માતા મેનકાનું સૂચન વાંચ્યું છે, જે એકદેશીય છે. બીજા કેટલાક વિવેચકોએ તેમાંના માત્ર ‘ભ્રમર’ શબ્દને દુષ્યન્તનો સૂચક ગણી લેવાની ઉતાવળ કરી છે. પરન્તુ "( ભ્રમરોથી એક ક્ષણ માટે ચુંબન પામેલાં શિરીષપુષ્પોની પ્રત્યે ) દયા દાખવતી પ્રમદાઓ" અહીં ઉદ્દેશ્ય કોટિમાં રહેલી છે – એ વાત ધ્યાન ઉપર લઈશું તો નાયિકાના પક્ષેથી, તેમાંથી વ્યક્ત થતા વ્યંગ્યાર્થનો પણ વિચાર કરવો જરૂરી બની જાય છે. શિરીષપુષ્પો પ્રત્યે દયા દાખવતી પ્રમદા દ્વારા "શકુન્તલા"નું સૂચન થઈ રહ્યું છે એમ ટીકાકાર રાઘવભટ્ટે કહ્યું છે, કેમકે એમના ધ્યાનમાં એ સન્દર્ભ રહેલા જ છે કે કૃતિમાં શકુન્તલાએ કાનોમાં શિરીષપુષ્પને પહેર્યાં છે એવું બે જગ્યાએ કહેવાયું છે. આ શિરીષપુષ્પ તે માતા મેનકાનું પ્રતીક છે. પણ વ્યંજનાનો વ્યાપાર તો દીર્ઘ, દીર્ઘતર બનીને વિસ્તરતો હોય છે. એટલે અહીં ઉમેરવું જોઈએ કે મેનકાના, બલ્કે સ્ત્રી માત્રના જીવનની કરુણાપૂર્ણ નિયતિને ઉદ્દેશીને શકુન્તલાના ચિત્તમાં જે ભાવના રહેલી છે તેને વાચા આપવા માટે કવિએ કહ્યું છે કે નાયિકા કર્ણાભૂષણ તરીકે શિરીષ ધારણ કરે છે. આના સમર્થનમાં અમુક સન્દર્ભો યાદ કરાવવા જરૂરી બને છે. જેમકે, શકુન્તલાને ( ત્રીજા અંકમાં, ) એ ખબર હતી કે રાજાઓને અનેક વલ્લભાઓ હોય છે. ચોથા અંકમાં, પિતા કણ્વમુનિએ રાજગૃહમાં પરણીને જતી દીકરીને ગૃહિણી તરીકે સફળ બનવા જે ઉપદેશ આપ્યો છે તેમાં પણ કહ્યું છે કે – તારા સપત્નીજનોને વિશે પ્રિય સખીપણાની ભાવના કેળવજે. હસ્તિનાપુરના રાજગૃહમાં રાણી બનીને જતી દીકરીને પિતાએ ઉપર્યુક્ત સલાહ આપીને, પ્રકૃતિમાં ઉછરેલી શકુન્તલામાં જે લાગણી સહજ રીતે વણાયેલી હતી તેને જ દૃઢીભૂત કરી આપી છે.
મહાકવિ કાલિદાસે શિરીષપુષ્પો અને આમ્રમંજરીઓના દુઃખને સમજનારી, અને એમને પોતાના કર્ણનું આભૂષણ બનાવનારી નાયિકાને માટે "કમળ"નું પ્રતીક પ્રયોજ્યું છે. દુષ્યન્ત પ્રથમાંકમાં જ, નાયિકાને વલ્કલથી વીંટળાયેલી જોઈને, તેને માટે શેવાળથી ઘેરાયેલા કમળની ઉપમા આપે છે . અને એ પછી, ભ્રમરબાધા પ્રસંગનું નિરૂપણ થાય છે – ત્યારે એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે કવિએ શકુન્તલાને માટે કમળનું જ પ્રતીક પ્રયોજ્યું છે. ટીકાકાર રાઘવભટ્ટ કહે છે કે ભ્રમરબાધા પ્રસંગથી શકુન્તલાનું પદ્મિનીત્વ વ્યંજિત થઈ રહ્યું છે. ભારતીય જનમાનસ જાણે છે કે રાજલક્ષ્મી કમળમાં જ પ્રતિષ્ઠિત થતી હોય છે.પાંચમા અંકના આરમ્ભે મૂકેલા હંસપદિકાના ગીતમાં, ભ્રમરથી ચુંબન પામેલી "ચૂતમંજરી" એ હંસપદિકાનું પ્રતીક બને છે. કેમકે દુષ્યન્ત કમળમાં જ માત્ર નિવાસ કરનારો બન્યો હોવાનો જે ઉલ્લેખ થઈ રહ્યો છે – તેને સાંભળીને નાટકને ભજવાતું જોઈ રહેલા પ્રેક્ષકોના ચિત્તમાં તો "કમળ" એટલે શકુન્તલા જ એવો અર્થબોધ પ્રકટે છે. ( અલબત્ત, શાપગ્રસ્ત થયેલા દુષ્યન્તના મનમાંથી શકુન્તલા ભૂલાઈ ગઈ હોવાથી, રંગભૂમિ ઉપર રહેલા તેને, અકળ ભ્રાન્તિમાં, કમળ એટલે રાણી વસુમતી એવો વિકૃત અર્થબોધ પ્રકટે છે. ) દુષ્યન્ત રૂપી ભ્રમર શકુન્તલા રૂપી કમળને પામ્યા પછી તેમાં કેદ (સુસ્થિર) થયો જ છે, અને એની સાક્ષી તો હંસપદિકાનું ગીત જ પૂરી પાડી રહ્યું છે. કેમકે એ ગીતને સાંભળીને એને જે જનનાન્તરનું સૌહૃદ યાદ આવી જાય છે તે પણ શકુન્તલાના પ્રેમને અનુલક્ષીને જ છે. તથા જ્યારે દુષ્યન્ત માછીમાર પાસેથી વીંટી મળ્યા પછી, છઠ્ઠા અંકમાં શકુન્તલાની યાદમાં તેનું ચિત્ર દોરે છે, ત્યારે પ્રથમાંકમાં એણે જે ભ્રમરબાધા પ્રસંગની ક્ષણો અનુભવી હતી, તેનું જ તે પુનઃસ્મરણ કરીને તેનું ચિત્રાંકન કરે છે. આ ક્ષણે દુષ્યન્ત રાજાના ભાવમાં આવીને ભ્રમરને આદેશાત્મક વાણીમાં કહે છે કે રતોત્સવમાં જે અધરોષ્ઠનું મેં પાન કર્યું છે, તેને તું જો ચુંબન કરીશ તો હું તને કમલોદરના બંધનમાં નાંખીશ. ( અ.શા. 6 – 20 ) ત્રીજા અંકમાં કવિએ શકુન્તલાના જે પ્રસાધન વર્ણવ્યાં છે તેમાં પણ તે મૃણાલ-વલય પહેરતી હતી એમ કહવાયું છે. દુષ્યન્ત પણ ચિત્રમાં દોરેલી શકુન્તલાના સ્તનાન્તરમાં મૃણાલ-વલય પહેરાવાના બાકી છે એમ કહે છે . આ બધા ઉલ્લેખોથી પણ સમગ્ર નાટકમાં શકુન્તલાને માટે કમળનું જ પ્રતીક વાપરવામાં આવ્યું છે તે મતનું દૃઢીકરણ થાય છે.
બંગાળી વાચનાવાળા અભિજ્ઞાનશકુન્તલમાં, ગાન્ધર્વ-વિવાહને વર્ણવતા ત્રીજા અંકમાં શકુન્તલાએ પોતાના કર્ણોમાં ઉત્પલને ધારણ કર્યા હતાં – એવું કહેવામાં આવ્યું છે. સામાન્ય રીતે તો શકુન્તલા કાનોમાં શિરીષપુષ્પ પહેરતી હતી, તો પછી તેણે આજે કેમ ઉત્પલને પહેર્યાં છે ? એવો કૌતુક ભર્યો પ્રશ્ન થાય જ. પણ તેનો ઉત્તર એ છે કે જે દિવસે તેના ગાન્ધર્વ-વિવાહ થવાના હોય ત્યારે તો દુષ્યન્ત રૂપ ભ્રમરને એકત્ર કેદ કરવા કમળ જ હોવું જોઈએને ? તેથી કવિએ ત્યાં જે પુષ્પની પરાગરજથી શકુન્તલાની દૃષ્ટિ કલુષિત થાય છે એવું કહ્યું છે ત્યાં તે " કર્ણોત્પલ-રેણુ " ઉડવાથી દૃષ્ટિ કલુષિત થઈ છે એવો શબ્દ વાપર્યો છે, તે પણ અત્રે સ્મર્તવ્ય છે.
* * * *
આ કૃતિમાં પ્રતીકાત્મક રીતે વપરાયેલાં વિવિધ પુષ્પો બાબતે આટલો વિચાર કર્યા પછી, તે શિરીષ પુષ્પોના સન્દર્ભે નટીએ ગાયેલા ગીતમાં જે નાયક દુષ્યન્તને પ્રતીકાત્મક રીતે ભ્રમર કહ્યો છે તેનો આગળ જતાં નાટકમાં કેવો વિકાસ સધાયો છે તે પણ જોવું જાણવું રસપ્રદ છે. જો કે પહેલાં એક સ્પષ્ટતા કરી લઈએ કે દુષ્યન્તને માટે વપરાયેલું ભ્રમરનું પ્રતીક એના કોઈ એક જ પ્રકારના સ્વભાવનું વાચક છે – એમ કહેવું વિવાદાસ્પદ છે. તથા ભ્રમરનો દુષ્યન્તની સાથે પૂરેપરો અભેદ સાધીને સર્વત્ર એક સમાન નિરૂપણ કર્યું છે એવું પણ નથી. આ નાટ્યકૃતિમાં કુલ પાંચ વાર ભ્રમરનો ઉલ્લેખ થયો છે. એટલે આ બધાય ઉલ્લેખોના ઉપલક્ષ્યમાં જ એ પ્રતીકથી વ્યક્ત કરવામાં આવેલા વ્યંગ્યાર્થને વિચારવો પડે.
પ્રસ્તાવનામાં મૂકેલા નટી-ગીતમાં અને હંસપદિકાના ગીતમાં જે રીતે ભ્રમરોલ્લેખ છે તે એના ચંચળ ( વ્યભિચરિત રહેતા ) સ્વભાવના દ્યોતક છે. નટી-ગીતનો ભ્રમર તે રાજર્ષિ વિશ્વામિત્ર છે, અથવા પુરુષમાત્રનો સૂચક છે, આ ઉલ્લેખ થકી કવિએ સમાજમાં વ્યાપ્ત એક સમસ્યા તરફ સૌ પ્રેક્ષકોનું ધ્યાન આકૃષ્ટ કર્યું છે. હંસપદિકાએ પોતાના ગીતમાં ઉલ્લેખેલો "અભિનવમધુલોલુપ મધુકર" તે નિશ્ચિતપણે દુષ્યન્ત જ છે. પણ આ સ્થાનનો ભ્રમરોલ્લેખ દુષ્યન્તનો સ્થાયિ સ્વભાવ ચંચળ જ છે એમ કહેનારો નથી. કેમકે દુષ્યન્તને અહીં ઉપાલમ્ભ આપવાના આશયથી મધુકર કહ્યો છે. ઉપાલમ્ભ રૂપે કહેવાયેલી વાત સર્વદા સાચી નથી હોતી. પ્રથમાંકના ભ્રમર-બાધા પ્રસંગમાં જે ભ્રમરોલ્લેખ છે તેમાં કવિને ઈર્ષ્યા રૂપ સંચારી-ભાવ નિરૂપીને શૃઙ્ગારનું આલેખન કરવું છે. એટલે કે કવિએ અહીં દુષ્યન્તને ભ્રમરના પ્રતિસ્પર્ધી તરીકે નિરૂપ્યો છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, કવિએ એ બેનો અભેદ સાધીને અહીં પ્રસંગાલેખન કર્યું નથી. આથી પ્રથમાંકના સન્દર્ભે દુષ્યન્તને ભ્રમરના જેવા ચંચળ સ્વભાવવાળો કહેવાનો આશય કવિના મનમાં છે એમ કહી શકાય એવું નથી. આ વિચાર બીજી રીતે પણ સમર્થિત થઈ શકે છે. પ્રથમાંકના ભ્રમર-બાધા દૃશ્યની સામે છઠ્ઠા અંકનું એક પ્રતિદૃશ્ય જોવા જેવું છે. શકુન્તલાની વીંટી મળી ગયા પછી, વિરહી દુષ્યન્ત શકુન્તલાનું એક ચિત્ર દોરી રહ્યો છે. એ ચિત્રમાં પણ ભ્રમર હાજર છે અને તેને ઉદ્દેશીને દુષ્યન્ત કુલ બે શ્લોક બોલ્યો છે. જેમાંના એક શ્લોકમાં ( 6 – 20 ) તે ભ્રમરને કહે છે કે જે અધરોષ્ઠનું મેં રસપાન કર્યું છે, તેને જો તું સ્પર્શ પણ કરીશ તો હું તને કમલના ઉદર-બન્ધનમાં નાંખીશ. અહીં પણ વિરહની સ્થિતિમાં ઈર્ષ્યા રૂપ સંચારીભાવનું આલેખન કરવા જ ભ્રમરને પ્રતિનાયક રૂપે નિરૂપ્યો છે. તેમાં ભ્રમરના ચંચળ સ્વભાવ તરફ ધ્યાન આકૃષ્ટ કરવાનો સન્દર્ભ જ નથી. શ્લોક 6 – 19ને જોતાં તો તરત જ માલુમ પડે છે કે પ્રથમાંકમાં નાયક દુષ્યન્ત શકુન્તલાના વદન ઉપર ફરતા ભ્રમરનો પ્રતિસ્પર્ધી બન્યો હતો, તે હવે છઠ્ઠા અંકમાં ભ્રમરનો ઉપદેષ્ટા બનીને ઊભો છે. જેમકે,
एषा कुसुमनिषण्णा तृषितापि सती भवन्तम् अनुरक्ता ।
प्रतिपालयति मधुकरी न खलु मधु विना त्वया पिबति ।। अ.शा. 6 -19
આ શ્લોકમાં કહેવાયું છે તેમ વીંટી મળ્યા પછી દુષ્યન્ત તટસ્થ બનીને ભ્રમરનું એ વાત તરફ ધ્યાન ખેંચે છે કે તારી મધુકરી તૃષિતા હોવા છતાંય, મધુનું રસપાન કરતી નથી. વિપરિત લક્ષણાથી વિચારીએ તો દુષ્યન્તને પોતાની પ્રતીક્ષા કરતી વિરહિણી શકુન્તલાનું જ સ્મરણ હવે થઈ રહ્યું છે. સામાન્ય રીતે ભ્રમરને ચંચળતાના ગુણને વ્યક્ત કરતું પ્રતીક મનાય છે, પણ કવિને તે પ્રકારનો ઉલ્લેખ કરવો જ્યાં ( નટીગીતમાં અને હંસપદિકા-ગીતમાં ) અભિપ્રેત છે ત્યાં ( અનુક્રમે ) શિરીષપુષ્પ અને આમ્રમંજરીની સાથે ભ્રમરનો ઉલ્લેખ છે. પણ ઉપર્યુક્ત 6-19 શ્લોકમાં તો ભ્રમરના ઉપદેષ્ટા બનેલા દુષ્યન્તે એકાકી ભમતા ભ્રમરને, બલ્કે મધુકરને, તેની મધુકરી તરફ ધ્યાન આકૃષ્ટ કરીને તેના સાહચર્યમાં કુસુમરસપાન કરવાની સલાહ આપી છે. તેથી અહીં ભ્રમરના ચાંચલ્ય ગુણને સૂચવતી કોઈ વાત જ નથી. અહીં ભ્રમર શબ્દ થકી, તેનામાં રહેલા ભોક્તૃત્વ ગુણને લક્ષિત કરીને પ્રિયતમાના સાહચર્યને સમ્મિલિત કરવાની વાત છે. એટલે કે મધુકરીને પણ (સંસાર)પુષ્પના રસની ભોક્ત્રી કહેવામાં આવી છે. આમ છઠ્ઠા અંકમાં બીજીવાર નિર્દેશાયેલ ભ્રમરોલ્લેખમાં, નાયક-નાયિકા વચ્ચેના ભોક્તા-ભોગ્યભાવને વાંચી શકાય એમ નથી. અહીં મૂકેલા કવિના ઉપર્યુક્ત શબ્દો જોતાં, રસજ્ઞ ભ્રમરને પોતાની તૃષિતા મધુકરીનું સમ્યક્ દર્શન અને પુનઃસ્મરણ થયું છે તેમ કહેવું તે જ વધારે સાચું છે. આવો વ્યંગ્યાર્થ ટીકાકાર નરહરિના પણ મનમાંથી સ્ફુર્યો હતો, તેમણે લખ્યું છે કે શકુન્તલા પણ ભ્રમરીની જેમ આ (દુષ્યન્ત) ની અપેક્ષા રાખી રહી છે. આમ પ્રસ્તુત મધુકરને રસપાનમાં જો મધુકરીનું પણ સાહચર્ય અપેક્ષિત છે – એ ધ્યાનમાં આવ્યું હોય તો તેમાં દામ્પત્ય જીવનનો ખરો આરમ્ભ જ જોવો જોઈએ. વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્યની આ ધન્યક્ષણ છે કે જેમાં દુષ્યન્ત રૂપ મધુકર શકુન્તલાને પણ મધુકરી તરીકે સ્મરી રહ્યો છે !
હવે, ભ્રમરોલ્લેખના પાંચેય સન્દર્ભોને આંખ સામે રાખીશું તો જણાશે કે મહાકવિને સર્વત્ર ચાંચલ્યના પ્રતીક તરીકે જ ભ્રમરનો ઉપયોગ કરવો અભિપ્રેત નથી. શકુન્તલાના ચિત્તમાં સ્ત્રીજીવનની જે કરુણાસભર નિયતિ છલકાતી હતી, અને તેથી જ તે શિરીષ પુષ્પોને પોતાના કાનોમાં ધારણ કરતી હતી – તે દુષ્યન્તના ધ્યાનમાં હવે આવી ગયું છે, અને તેથી જ, ચિત્રમાં દોરેલી શકુન્તલાના કાનોમાં તેણે શિરીષપુષ્પ પહેરાવાના બાકી છે – એમ છઠ્ઠા અંકના શ્લોક 18 માં તેણે કહ્યું છે. નટીગીતમાં વ્યક્ત થતી શકુન્તલાના અન્તઃકરણમાં રહેલી સ્ત્રીઓ પ્રત્યેની કરુણાપૂર્ણ ભાવનાની આ રીતે, છઠ્ઠા અંકમાં આવેલી નાયકની ઉક્તિથી સમાધિ સધાય છે. તથા દુષ્યન્તની (અંક 6-19) ઉક્તિથી સૂચવાય છે તેમ કોઈ પણ નાયકે પોતાનામાં અનુરક્ત અને પોતાની રાહ જોઈ રહેલી પ્રિયતમા રૂપ ભ્રમરીની પાસે જઈને, એક સાથે મળીને કુસુમરસ-પાન કરવું જોઈએ એનો બોધ દુષ્યન્તને હવે થઈ ગયો છે. અહીં, વીંટી મળ્યા પછી દુષ્યન્તને વિરહાવસ્થામાં શકુન્તલાનું જે સ્મરણ થયું છે, તથા એની યાદમાં દોરેલા ચિત્રના નિમિત્તે તેણે જે ઉદ્ગારો કાઢ્યા છે તે સાંભળીને, સાનુમતીને પણ લાગે છે કે શકુન્તલાનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યાનું દુઃખ દુષ્યન્તે દૂર કરી દીધું છે. આ સમગ્ર ચર્ચાનું તાત્પર્ય એ છે કે દુષ્યન્તના ભ્રમરત્વનો વિચાર કેવળ ભ્રમરબાધા પ્રસંગ કે હંસપદિકા-ગીતના સન્દર્ભે કરી શકાય એવો નથી, કેમકે એનો ખરો સમ્બન્ધ તો નટીગીતમાં વણાયેલી શકુન્તલાની ગૂઢ સંવેદના જોડે જોડવાનો છે., અને છઠ્ઠા અંકમાં વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્ય મુજબ, ચોથી અને પાંચમી વખતના ભ્રમરોલ્લેખ – મધુકરોલ્લેખ – ને પણ ધ્યાનમાં લેવો અનિવાર્ય જણાય છે.

[ 3 ]
આ નાટકની પ્રસ્તાવનામાં આવેલા નટીગીતનો વિચાર કર્યા પછી, પ્રથમ અંકમાં નાટકના ચરમ લક્ષ્યનો જે પ્રકટ નિર્દેશ છે તેને ધ્યાન ઉપર લઈશું. પ્રથમ દૃશ્યની શરૂઆત મૃગયાવિહારી રાજા દુષ્યન્તના પ્રવેશથી થાય છે. માલિની-નદીના પટાંગણમાં ફરતાં હરણોને તે લક્ષ્ય બનાવી શરસન્ધાન કરે છે. પણ કણ્વમુનિના આશ્રમમાં રહેતાં શિષ્યો રાજાને સાવધાન કરે છે કે આ આશ્રમનો મૃગ છે, તેને ના હણી શકાય, તેને તમારે મારવો જોઈએ નહીં. દુષ્યન્ત ઋષિકુમારોની તે વાત સ્વીકારે છે અને પોતાના બાણનું સંહરણ કરી લે છે. આ સત્કૃત્યના બદલામાં તેને એના જેવા જ ગુણોવાળા ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થાવ – એવો આશીર્વાદ આપવામાં આવે છે. અહીં દુષ્યન્ત આશ્રમમૃગનો શિકાર તો નથી કરતો, પણ કણ્વમુનિની પોષિતા કન્યા શકુન્તલાને ત્યાં જોતાં જ તેના તરફ આકર્ષાય છે, અને ત્રીજા અંક સુધી જતાં તો તેમની પ્રણયલીલા ગાન્ધર્વ-વિવાહમાં પરિણમે છે. આમ, સૌ સાહિત્યરસિકોને શરૂઆતથી જ પ્રતીત થઈ જાય છે કે મહાકવિએ નાયિકા શકુન્તલાને માટે હરિણીનું પ્રતીક વાપર્યું છે. અહીં હરિણના પ્રતીકનો વિનિયોગ કરીને, મહાકવિએ 1. શિકારી દુષ્યન્તની સમ્મુખ ઉપસ્થિત થતી શકુન્તલાના સ્વભાવની અભિવ્યંજના કરી છે. તથા 2. શકુન્તલા અને મૃગના જીવનની સમરસતાને ઊભી કરીને કરુણને ઘેરો બનાવ્યો છે.
પ્રથમાંકમાં, આશ્રમના મૃગને નહીં હણવા માટે દુષ્યન્તને ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે એવા જે આશીર્વાદ આપવામાં આવે છે, તેમાં આશ્રમના મૃગને માટે અનાગસ ( નિષ્પાપ ) શબ્દ વપરાયો છે, તે સાભિપ્રાય છે. મહાકવિએ નાયિકા શકુન્તલાનો સ્વભાવ ભોળો, નિષ્પાપ અને નિર્દોષ છે – એ વ્યંજિત કરવા માટે આ મૃગનું પ્રતીક ગોઠવ્યું છે. સાહિત્યકૃતિઓમાં પાત્રોના સ્વભાવને વ્યક્ત કરવા ક્યારેક પ્રતીક-યોજના પણ કરવામાં આવે છે. કાલિદાસ પ્રતીક-યોજના કરનાર કવિ તરીકે પણ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સૌથી પહેલા છે. તેમણે શકુન્તલાના સ્વભાવનો પ્રતીક દ્વારા એક સ્થળે પરિચય આપી દીધો, અને ત્યાર પછી સમગ્ર નાટકમાં હરિણના પ્રતીકનો જે સતત ઉપયોગ કર્યો છે તે તો મુખ્યત્વે શકુન્તલાના જીવનને વર્ણવવા માટે જ કર્યો છે. આને માટે આ હરિણને નાટકની પાત્રસૃષ્ટિમાંના એક પાત્ર તરીકે વારંવાર રંગભૂમિ ઉપર આવતું બતાવ્યું છે. કવિની પ્રતીક-યોજનાને ઝીણવટથી સમજવા આ બધા રસપ્રદ સન્દર્ભોનું અવલોકન કરવું આવશ્યક છેઃ ત્રીજા અંકમાં, લતા-વલયમાં દુષ્યન્ત-શકુન્તલાને એકાન્ત આપવા માટે પ્રિયંવદા અને અનસૂયા ત્યાં ફરી રહેલા એક મૃગપોતકને ઉદ્દેશીને બોલે છે કે આ મૃગશિશુ એની માતાથી વિખુટું પડી ગયું લાગે છે, તો ચાલો આપણે એને એની માતા સાથે મૂકી આવીએ. ચોથા અંકમાં, પતિગૃહે જવા ડગલાં માંડતી શકુન્તલા મુનિની ઝૂંપડી પાસે જ સગર્ભા હોવાને કારણે મન્થરગતિએ ફર્યા કરતી એક મૃગવધૂને જુવે છે. એ પિતા કણ્વને વિનંતી કરે છે કે આ મૃગલીને જ્યારે સુખપૂર્વક પ્રસવ થઈ જાય ત્યારે એ પ્રિય સમાચાર મને મોકલાવજો. મહાકવિ અહીં નાટ્યાત્મક વક્રતાનું વિધાન કરવા સગર્ભા મૃગલીને રંગભૂમિ ઉપર હાજર કરી રહ્યા છે. જે નિસર્ગ-કન્યા પોતે પણ આપન્નસત્વા છે અને આશ્રમના મૃગોની આટલી કાળજી લઈ રહી છે તેના ભાગ્યમાં તો કંઈક વિપરિત જ લખાયું છે. એટલામાં એના ધ્યાન ઉપર આવે છે કે એના પાલવને કોઈક પાછળથી ખેંચી રહ્યું છે. શકુન્તલા પૂછે છે કે કોણ મને આમ વારંવાર રોકી રહ્યું છે ? ત્યારે પિતા કણ્વમુનિ કહે છે કે – આ તો તેં ઉછેરેલો દીર્ઘાપાઙ્ગ નામનો મૃગબાળ છે. જેને ઘાસ ચરતી વખતે જો મોંઢા ઉપર કુશઘાસના કાંટા વાગે તો તું ઈંગુદી તેલનું સિંચન કરીને રુઝ લાવી આપતી હતી. તથા જેને મૂઠીઓ ભરીને તું અનાજના દાણા ખવડાવતી હતી, તે મૃગ આજે તારો માર્ગ રોકી રહ્યું છે. તે જાણે કે શકુન્તલાને પતિગૃહે જતાં અટકાવે છે. શકુન્તલા એ સ્નેહાસક્ત મૃગને ઉદ્દેશીને કહે છે કે જન્મ આપીને તારી માતાએ તો તરત વિદાય લીધી હતી, એ પછી મેં તને ઉછેર્યો હતો. પણ આજે હું તને છોડીને જવા નીકળી છું. તો પછી તારો સહવાસ છોડનારને તું શું કામ અનુસરે છે ? તું પાછો ફર, હવે પછી પિતાજી તારી કાળજી લેશે. કવિએ અહીં ચોથા અંકમાં, શકુન્તલા-વિદાય પ્રસંગે એક સગર્ભા મૃગલી અને બીજો માતૃસુખવિહોણો દીર્ઘાપાઙ્ગ નામનો મૃગ ઉપસ્થિત કર્યો છે. એ જ રીતે, શકુન્તલા-પ્રત્યાખ્યાન પ્રસંગમાં પણ દુષ્યન્તને પ્રતીતિ કરાવવા શકુન્તલાએ આ દીર્ઘાપાઙ્ગ નામના મૃગને યાદ કર્યો છે, કે જેણે દુષ્યન્તના હાથમાં રહેલા પડિયાનું પાણી નહોતું પીધું. આ બન્ને મૃગો નાટ્યસૃષ્ટિનાં પાત્રો તરીકે રજૂ થયાં છે. પણ સાથે સાથે તે નાયિકા શકુન્તલાના પ્રતીક પણ બનાવવામાં આવ્યાં છે, તેથી એ સન્દર્ભો વ્યંજનાસભર બની રહે છે. શકુન્તલાની સાસરે જવાની ઘટનાથી નિરાધાર બની રહેલી મૃગલી વર્તમાનમાં સગર્ભા શકુન્તલાની જીંદગી પણ અસહાય બની રહ્યાનું, તથા બીજો દીર્ઘાપાઙ્ગ મૃગ તેની ભૂતકાલિક માતૃસુખ-વિહોણી જીંદગીનું કરુણાજનક સ્વરૂપ વ્યંજિત કરે છે. ( અર્થાત્ તે બન્ને મૃગો અહીં ઉદ્દીપક વિભાવ બનીને કરુણ રસનો પરિપોષ કરે છે. ) વળી, આ દીર્ઘાપાઙ્ગ મૃગ તો શકુન્તલાનો પાલવ ખેંચી રહ્યો છે – એવું જે કહેવાયું છે તેમાંથી બીજો પણ ધ્વનિ એવો નીકળે છે કે તે જાણે શકુન્તલાને સાસરે જાકારો મળશે એ જાણી ગયો છે. અને તેથી એના માર્ગને રુંધી રહ્યો છે. આમ, આ નાટકમાં જ્યાં જ્યાં શકુન્તલાની સાથમાં હરતાં-ફરતાં મૃગોના ઉલ્લેખો આવે છે ત્યાં તે નાટકની જીવન્ત પાત્રસૃષ્ટિનાં જ પાત્રો બનાવાની સાથે, તે શકુન્તલાના પ્રતીક પણ હોવાથી શકુન્તલાની અસહાય અને નિરાધાર જીંદગીની ભાવિ કરુણાને અભિવ્યક્ત પણ કરતાં રહે છે.
મૃગનો શિકાર કરવા ઉદ્યત થયેલા દુષ્યન્તને આ આશ્રમનો મૃગ છે, એને હણવો જોઈએ નહીં – એમ કહીને, નાટ્યારમ્ભે રોકવામાં આવ્યો હતો અને તેણે પોતાના બાણનું સંહરણ પણ કર્યું હતું. એ સન્દર્ભે તેને આશીર્વાદ મળ્યા છે કે એને એના જેવા ગુણોવાળા ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે. પણ મૃગ એ જો શકુન્તલાનું પ્રતીક હોય તો, સ્થૂળ મૃગના શિકારને ટાળવા માત્રથી દુષ્યન્તને પુત્રપ્રાપ્તિ થઈ શકે નહીં. આથી, હવે એ જોવાનું છે કે દુષ્યન્તને કયા તબક્કે પોતાનો પુત્ર અને પુત્રસહિતની શકુન્તલા મળે છે. છઠ્ઠા અંકમાં ધીવર-પ્રસંગ પછી દુષ્યન્તના હાથમાં જ્યારે વીંટી આવી જાય છે ત્યારે એ અભિજ્ઞાનના દર્શન થકી દુર્વાસાના શાપની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે. હવે એને શકુન્તલા સાથે કરેલા ગાન્ધર્વ-વિવાહનું બરાબર સ્મરણ થઈ જાય છે. જેના અનુસન્ધાને, તેને પ્રત્યાખ્યાન સમયના શકુન્તલાના શબ્દો, અને એ ફરિયાદ, તિરસ્કાર અને ગુસ્સા ભરેલી છેલ્લી દૃષ્ટિ પણ આંખ સામે આવીને ઊભી રહે છે. દુષ્યન્તને હવે સંતાપ ઘેરી વળે છે, તેને દુનિયાના બધા આનન્દ કે ઉત્સવો શકુન્તલા વિના સૂના સૂના લાગે છે. તેને સંસાર જીરવવો ભારે થઈ પડ્યો છે. પણ અહીં છઠ્ઠા અંકના વિરહાલેખનને જોઈને એમ વિચારવું પર્યાપ્ત નથી કે કવિએ ત્રીજા અંકમાં સંભોગ શૃઙ્ગાર વર્ણવ્યા પછી, છઠ્ઠા અંકમાં કેવળ વિપ્રલંભને વર્ણવવા માટે જ દુષ્યન્તને પ્રિયતમા શકુન્તલાનું પુનઃસ્મરણ કરાવ્યું છે. ખરેખર તો છઠ્ઠા અંકને ધ્યાનથી જોવાથી દેખાય છે કે કવિ કાલિદાસે પહેલા ત્રણ અંકમાં દુષ્યન્ત – શકુન્તલાના બાહ્ય-મિલનને બતાવ્યું હતું, પણ હવે તેઓ તેમનું આભ્યન્તર-મિલન સિદ્ધ કરવા પ્રવૃત્ત થયા છે. આ સન્દર્ભે, છઠ્ઠા અંકના 1. કાર્યા સૈકતલીન-હંસમિથુના ( 6 -17 ), 2. કૃતં ન કર્ણાર્પિતબન્ધનં સખે ( 6 -18 ) અને એષા કુસુમનિષણ્ણા તૃષિતા પિ ( 6 -19 ) – એ ત્રણ શ્લોક પુનરીક્ષણીય છે. કેમકે અહીં કવિએ હંસ-મિથુન, હરિણ-હરિણી, શકુન્તલાનું કર્ણાભૂષણ શિરીષ તથા કમળ અને ભ્રમર જેવા તમામ પ્રતીકોનો એક જ જગ્યાએ ક્રમશઃ નિર્દેશ કરીને વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્યને હૃદયસ્પર્શી રીતે એક સાથે વ્યંજિત કરી આપેલું છે.
આમ તો અહીં વિપ્રલંભ-શૃઙ્ગાર વર્ણવવાના મિષે કવિએ નાયક દુષ્યન્તને શકુન્તલાનું ચિત્ર દોરતો બતાવ્યો છે. પણ આ ચિત્રાંકન દરમ્યાન જ નાયક-નાયિકાના ઉત્કૃષ્ટ એવા આભ્યન્તર મિલનને સિદ્ધ થતું આપણે જોઈએ છીએ. વિદૂષક રાજા દુષ્યન્તને પૂછે છે કે બે સખીઓ સાથેની શકુન્તલા તો દોરાઈ ગઈ, હવે આ ચિત્રમાં બીજું શું દોરવા માંગો છો ? ત્યારે દુષ્યન્ત કહે છે કે ( આ ચિત્રમાં તો હજી ) જેના રેતાળ-પટમાં હંસમિથુન રમમાણ હોય તેવી જળથી ભરેલી માલિની નદી મારે દોરવાની છે, અને તે (નદીની) ચારે તરફ પથરાયેલા ( માતા ) પાર્વતીના પાવનકારી પિતા હિમાલયની તળેટીમાં હરિણો બેઠેલાં હોય તેવું દોરવાનું છે. વળી, જેની ડાળીઓ ઉપર ( શકુન્તલાના ) વલ્કલવસ્ત્રો લટકાવ્યાં હોય તેવાં વૃક્ષોની નીચે, ( સ્થિર ઊભેલા એક ) કાળિયાર મૃગનાં શીંગડા ઉપર ( પોતાની ) ડાબી આંખ ખંજવાળતી હોય તેવી મૃગલી દોરવાની ઇચ્છા રાખું છું. ( 6 -17 ) અહીં અભિલષિત ચિત્રની વિગતોનું વર્ણન બહુ વ્યંજના-સભર છે. હવે દુષ્યન્ત શકુન્તલાને જે રીતે પામી રહ્યો છે તેને સ્પષ્ટ વાચા આપતો આ શ્લોક, કે જે સમગ્ર કૃતિને સમજવાની ગુરુચાવી બનતો શ્લોક છે, તે અત્રે વિવેચનીય છેઃ—
कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवहा मालिनी, पादास्तामभितो निषण्णहरिणा गौरीगुरोः पावनाः ।
शाखालम्बितवल्कलस्य च तरोर्निर्मातुमिच्छाम्यधः शृङ्गे कृष्णमृगस्य वामनयनं कण्डूयमानां मृगीम् ।।
આ શ્લોકની અન્તિમ પંક્તિમાં કહેવાયું છે કે – જેની ડાળીઓ ઉપર (શકુન્તલાનાં) વલ્કલ સૂકાતાં હોય તેવાં વૃક્ષની નીચે ઊભેલા મૃગના શીંગડા ઉપર પોતાના ડાબા નેત્રને ખંજવાળતી હોય તેવી મૃગલી હજુ દોરવાની છે. – આ પંક્તિનો વાચ્યાર્થ દરેક પ્રેક્ષકના મનશ્ચક્ષુ સામે નયનરમ્ય ચિત્ર તો ખડું કરે છે જ, પણ તેનો વ્યંગ્યાર્થ દુષ્યન્તના હૃદગત મર્મ સ્થાનને ઉદ્ઘાટિત કરનારો બની રહે છે. મૃગલીને માટે તેનો મૃગ કેટલો બધો વિશ્વસનીય હોય કે તે જ્યારે એનાં અણિયાળા શીંગડા ઉપર પોતાના નાજુક નેત્રને ખંજવાળશે ત્યારે તે જરીકેય હાલશે નહીં, મૃગલીનાં નેત્ર તે ફુટવા નહીં દે, અને તે અડગ આધાર બનીને ઊભો રહેશે, એવી પાકી અન્તઃકરણની પ્રતીતિ હોય ત્યારે જ અને તો જ, મૃગલી મૃગના શીંગડે પોતાનાં નેત્રની ખંજવાળને દૂર કરે. અહીં એક વિશ્વસનીય બનેલા મૃગને ચિતરવાની જે ઇચ્છા દુષ્યન્ત કરી રહ્યો છે તે મૃગ એ ( દુષ્યન્ત ) પોતે જ છે, મૃગના મિષે દુષ્યન્ત પોતાની નવી ઓળખ વ્યક્ત કરવા મથી રહ્યો છે.
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકના નાટ્યકાર્યને સમજતી વેળાએ આ સન્દર્ભને ધ્યાન ઉપર લેવો અનિવાર્ય છે. આ શ્લોકમાંથી જ સૂચવાય છે કે, વીંટી મળ્યા પછી વિરહાવસ્થામાં સંતપ્ત થતા દુષ્યન્તને હવે શકુન્તલાનું નવા રૂપે – એક નિષ્પાપ હરણ રૂપે અભિજ્ઞાન મળ્યું છે. આશ્રમના “આ મૃગ”ને હણવાનો ન હોય કે તિરસ્કારવાનો ન હોય, બલ્કે એના જીવનને સહારો આપવાનો હોય – એ વાત તેને સારી પેઠે સમજાઈ ગઈ છે. જીવનની આ નવી સમઝ ઉપર્યુક્ત શ્લોકની અન્તિમ પંક્તિમાંથી વ્યંજિત થઈ રહી છે. પ્રથમ અંકમાં નવમાલિકા નામની લતા, કે જેનું શકુન્તલાએ "વન-જ્યોત્સ્ના" નામ પાડ્યું છે, તે સહકાર( આમ્રવૃક્ષ )ની સ્વયંવરવધૂ બની છે – એમ કહેવાયું હતું, અને તેને સહકારનું અવલમ્બન મળ્યાની વાત કહેવાઈ હતી , તેવું સંશ્લિષ્ટ જીવન અહીં ચરિતાર્થ થતું જોવા મળી રહ્યું છે. દુષ્યન્ત શિકારી તરીકે શકુન્તલાને પામી શકવાનો જ નથી, હરિણી-સ્વરૂપા શકુન્તલાને પામવા માટે તો તેણે પણ વિશ્વસનીય હરિણ બનવું પડશે, કેમકે सर्वः सगन्धिषु विश्वसिति – એ એણે જ ઉચ્ચારેલું સત્ય એને હવે પૂરેપૂરું સમજાઈ ગયું છે. અનાગસ હરિણી જેવી પ્રેમાળ પત્ની શકુન્તલાને સર્વથા આશ્વસ્ત જીવન બક્ષનાર પતિ તરીકેની તેને પોતાની ઇતિકર્તવ્યતાની પણ ઓળખ મળી ગઈ છે. એને શકુન્તલાનું અને પોતાનું આવું અભિવન અભિજ્ઞાન, વીંટી મળવાથી મળેલા ( આ મારી પરિણીતા સ્ત્રી છે – એ રીતના ) અભિજ્ઞાન કરતાં વધુ સૂક્ષ્મ અને ઉન્નતતર છે, અને વધુ અભીષ્ટ છે.
ઉપર્યુક્ત શ્લોકમાં શાર્દૂલવિક્રીડિત છન્દ વપરાયો છે. શાર્દૂલ એટલે સિંહ, સિંહની વિક્રીડિત ગતિ એટલે ચાર ડગલાં ચાલીને, પાછા ફરીને ક્ષુણ્ણ માર્ગને જોવાની – પરીક્ષવાની રીત. દુષ્યન્ત વીંટી મળ્યા પછી ભૂતકાળમાં ( અંક – 5માં ) પોતે અજાણતાં કરેલી ભૂલને પરીક્ષે છે. અને તેનો અવમર્શ કરીને પોતાના વ્યક્તિત્વમાં જે જે સુધારાની જરૂર છે તેને તે સંકલ્પિત ચિત્રના મિષે શબ્દબદ્ધ કરી રહ્યો છે. મહાકવિએ આથી જ આ શ્લોકમાં कार्या ( વિધ્યર્થ-કૃદન્ત ) શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, અને તેને પદક્રમની દૃષ્ટિએ પણ સૌથી પહેલું સ્થાન આપ્યું છે, જે ઘણું સૂચક બને છે.
શકુન્તલા માટે વિરહી બનેલો દુષ્યન્ત જ્યારે ચિત્રમાં શકુન્તલાને આકારિત કરે છે ત્યારે તે એક આશ્વસ્ત હરિણીનું ચિત્ર દોરવા ઉત્સુક બન્યો છે – તેમ કહીને મહાકવિએ એ ચોખ્ખું સૂચવ્યું છે કે દુષ્યન્ત હવે શકુન્તલાનો શિકારી તો નથી જ રહ્યો, પણ તે પોતે એક ભરોસો મૂકવા લાયક હરિણ બનીને ઊભો છે. કેમકે દુષ્યન્ત જો હરિણ બને તો જ શકુન્તલા સમાન ગન્ધવાળા વ્યક્તિ તરીકે તેનામાં વિશ્વાસ મૂકે. આમ પાંચમા અંકમાં શકુન્તલા-પ્રત્યાખ્યાન પ્રસંગે सर्वः सगन्धिषु विश्वसिति શબ્દોથી દુષ્યન્તે મારેલો ટોણો તેને પોતાને જાણે અસહ્ય થઈ પડે છે અને એને બદલાવાની ફરજ પાડી રહ્યો છે એમ આ શ્લોક ધ્વનિત કરે છે. અહીં સમગ્ર નિરૂપણનો મર્મ એવો છે કે દુષ્યન્તને શિકારી બનવાથી હરિણી સ્વરૂપા શકુન્તલા મળી શકે નહીં. " સૌન્દર્યને પામતાં પહેલાં સૌન્દર્ય બનવું પડે " એ ( કવિ કલાપીએ નિર્દેશેલા ) ન્યાયે હરિણીને પામવા માટે હરિણ બનવું પડે ! દુષ્યન્ત જેવા શિકારીમાં રહેલા ભોક્તૃત્વ ભાવને કવિએ યથાર્થ રીતે અગાઉ શબ્દબદ્ધ કરેલો છે, જે અત્રે સ્મરણીય છેઃ- "શકુન્તલા તો વણસુંઘાયેલું પુષ્પ છે, નખથી નહીં ચુંટાયેલી કૂંપળ છે, નહીં વીંધાયેલું રત્ન છે, અને ચાખ્યા વિનાનું નવું મધ છે. તેનું નિષ્પાપ રૂપ તો જાણે અખંડ પુણ્યોનું ફળ હોય તો મળે એવું છે. મને થાય છે કે આનો ઉપભોક્તા હોય તેવા કયા વ્યક્તિને વિધાતા અહીં ઉપસ્થિત કરશે ?" આ શ્લોકમાં પ્રકટ રૂપે કહેવાયેલું દુષ્યન્તનું ભોક્તાપણું અને શકુન્તલાનું ભોગ્ય રૂપ તેમાં હવે નવો ઉન્મેશ પ્રકટ્યો છે. હરિણ બનેલો નાયક દુષ્યન્ત ભોક્તા મટીને ભોગ્યની કોટિમાં ઉતરી આવ્યો છે ! અહીં શિકારી અને હરિણીમાં જે વિસંવાદ હતો તે નિતાન્તપણે અદૃશ્ય થયો છે અને પૂર્ણ સંવાદની ભૂમિકાનું નિર્માણ થયું છે. આમ હરિણના પ્રતીક દ્વારા નવા વિકસેલા નાટ્યકાર્યને અહીં વ્યંજિત થતું જોઈ શકાય છે. આ નવ વિકસિત નાટ્યકાર્યને કારણે જ નાટકના પૂર્વનિર્ધારિત લક્ષ્ય તરફની આગેકૂચ શરૂ થાય છે. ઘણા વિવેચકોને આ છઠ્ઠો અંક બહુ લાંબો લાગ્યો છે, પણ તેના કારણોની મીમાંસા કરવા કે તેમાં વિકસેલા નાટ્યકાર્યને સમ્યક્ રીતે શોધવા એકેય વિવેચક રોકાયા હોય તેમ જાણમાં નથી.

[ 4 ]
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકના આરમ્ભે આવેલ 1. નટીગીત, 2. ચક્રવર્તી પુત્ર મળવાના આશીર્વાદ અને 3. પિતા કણ્વમુનિની સોમતીર્થની યાત્રાના નિર્દેશોને સ્મરણપથમાં રાખીને નાટ્યકાર્યને પામવાના આ ઉપક્રમમાં, હવે સોમતીર્થની યાત્રાનું કારણ અને તેનું ફળ વિવેચનીય બને છે. આ નાટકમાં દુષ્યન્ત શકુન્તલાને જુવે અને તેને મળે એ પહેલાં જ, કહેવામાં આવે છે કે એના દુરિતનું શમન કરવા કણ્વમુનિ તીર્થયાત્રાએ ગયા છે. કવિએ શકુન્તલાના માથા ઉપર એ કયું દુરિત તોળાઈ રહ્યું છે ? એ વિશે કશું કહ્યું નથી. પણ ભાવિમાં છુપાયેલું કોઈક દુરિત છે ખરું. પ્રથમાંકમાં અજ્ઞાત રહેલું એ દુરિત ચોથા અંકના આરમ્ભે જોવા, બલ્કે સાંભળવા મળે છે. દુષ્યન્ત હસ્તિનાપુર જવા માટે નીકળ્યો એ જ દિવસે, દુષ્યન્તના વિચારોમાં તલ્લીન શકુન્તલા આંગણે અતિથિ તરીકે આવી ઊભેલા દુર્વાસાનો અવાજ સાંભળી શકતી નથી. એટલે તે સુલભકોપ ઋષિ “ તું જેના વિચારોમાં ખોવાયેલી છું, તે તને ભૂલી જશે ” એવો શાપ આપી દે છે . આમ, દુર્વાસા (નો શાપ) તે શકુન્તલાના દુરિતનું પ્રતીક બને છે. પણ પુત્રીવત્સલ પિતાની તીર્થયાત્રાનું ફળ કયું ? એવી જિજ્ઞાસાનો ઉત્તર તે શક્રાવતાર-તીર્થના જળમાં વસતું માછલું છે, કે જે શકુન્તલાની આંગળીમાંથી સરકી ગયેલી વીંટીને નદીના તળીયે બેસી જતી અટકાવે છે. અહીં માછલી એ પિતાની શુભભાવનાનું મૂર્તિમન્ત પ્રતીક બને છે. જો વીંટી આ માછલીના ઉદરમાં ન ગઈ હોત તો શકુન્તલાનું ભાવિ કદાચ સદાને માટે અન્ધકારમાં ધકેલાઈ ગયું હોત. પણ પિતાની સોમતીર્થની યાત્રાનું એ ફળ ગણાય કે તે માછલીના પેટમાં પહોંચી, અને એ પુણ્યવશાત્ ત્યાંથી તે રાજા દુષ્યન્ત સુધી ગતિ કરે છે. આમ પ્રતીકાત્મક રીતે જોઈએ તો દુર્વાસાનો શાપ તે શકુન્તલાના દુરિત રૂપે પ્રકટે છે, અને માછલીના માધ્યમથી વીંટીની પુનઃપ્રાપ્તિ થવી તે પ્રતીકાત્મક રૂપે સોમતીર્થની યાત્રાનું ફળ બને છે એમ પ્રતીત થાય છે.
શકુન્તલાના અનિર્દિષ્ટ દુરિતનું બીજું પણ એક સ્વરૂપ વિવિધ પક્ષીઓના પ્રતીકથી અભિવ્યક્ત થઈ રહ્યું છે – તેની ચર્ચા પણ અહીં કરીશું. શકુન્તલાના જન્મની ઉપર નિર્દેશેલી કથામાંથી જાણવા મળ્યું છે તેમ માતા મેનકાએ તેને જન્મ આપીને કણ્વમુનિના આશ્રમ પાસે ત્યજી દીધી હતી. તપોવનના અનેક શકુન્તો( =પક્ષીઓ )એ તેને સાચવી રાખી છે એમ જોતાં કણ્વે તેનું નામ “શકુન્તલા” રાખ્યું . પછી મેનકાના એ સંતાનને કણ્વમુનિએ સહારો આપીને ઉછેર્યું. આથી કમનસીબે શકુન્તલાના જીવનમાં પણ અન્ય પક્ષીઓની જેમ "દ્વિજત્વ" આવી પડ્યું. આથી શકુન્તલાના જીવનની કહાણી કહેવા માટે મહાકવિએ નાટકમાં ક્રમશઃ રીતે કોકિલ ( પરભૃતિકા ), ચક્રવાક-યુગલ અને હંસ-મિથુન, તથા ( મૃત્તિકા- ) મયૂર જેવાં પક્ષીઓના ઉલ્લેખો કર્યાં છે તે પ્રતીકાત્મક બને છે. ચોથા અંકમાં શકુન્તલા પતિગૃહે જવા પ્રસ્થાન કરે છે ત્યારે તેનાથી વિખૂટા પડતા તપોવનના સૌ જીવો સંતપ્ત છે. સર્વત્ર વિદાયનું દુઃખ ફેલાયું છે. ત્યાં એક ચક્રવાક ઊંચા મુખે શકુન્તલાને જોયા કરે છે., અને બાજુમાં ઊભેલી ચક્રવાકી વચમાં કમળપત્ર આવી જવાથી તેને જોઈ શકતી નથી. એટલે તે રડવા લાગે છે. એ ચક્રવાકીને રડતી જોઈને શકુન્તલા કહે છે કે એક ક્ષણ માટે પણ ચક્રવાકને નહીં જોતી ચક્રવાકીને જો વિરહ અસહ્ય થઈ પડતો હોય તો, હું પતિગૃહે જવાનું જે કાર્ય કરી રહી છું તે મારા માટે પણ કદાચ મૂશ્કેલ સાબિત થશે એવું લાગે છે . આ સાંભળીને અનસૂયા તેને આશ્વાસન આપતાં કહે છે કે આ ચક્રવાકી પણ પોતાના પ્રિયતમ વિના જ, વિષાદથી દીર્ઘ એવી રાત્રિને પસાર કરી દે છે. તેમ તું પણ મોટા દુઃખને વટાવી જઈશ, માણસને આશાનો તાંતણો જ બધું સહન કરવાની શક્તિ આપે છે. અહીં ચક્રવાક પક્ષીના બહાને ખરેખર તો શકુન્તલાના જીવનમાંય, પતિ યાદ કરાવવા છતાંય સામો પ્રતિસાદ નહીં આપે, અને પછી લાંબા સમયનો વિરહ સહન કર્યા પછી પાછું મિલન થશે – એવી વાત વ્યંજિત કરવામાં આવી રહી છે. પાંચમા અંકમાં, દુર્વાસાના શાપને કારણે દુષ્યન્ત શકુન્તલાની સ્મૃતિ ખોઈ બેઠો છે અને શકુન્તલા તેને યાદ કરાવવા ભારે કોશિશ કરી રહી છે. ત્યારે ઉદ્વિગ્ન ચિત્તવાળો બનેલો રાજા શકુન્તલાને “પરભૃતિકાની જેમ પારકાના સંતાનને મારે ત્યાં ઉછેરાવવા આવી છું” – એવું સળગાવનારું વચન કહી દે છે. નિર્દોષ શકુન્તલાને માથે અકારણ પરભૃતિકા તરીકેનું કલંક ચઢાવવામાં આવે છે. માતા મેનકાએ જેમ વિશ્વામિત્ર થકી જન્મેલી બાળકીને કણ્વમુનિને ત્યાં ઉછેરાવી હતી, તેમ પોતે બીજા કોઈકનું સંતાન દુષ્યન્તને ત્યાં ઉછેરાવા આવી છે – એવો વ્યંગ ( કટાક્ષ ) વ્યંજિત થતાં જ શકુન્તલાને માટે તે અસહ્ય બની જાય છે, અને તે રાજાને ‘અનાર્ય’ કહીને સંબોધી બેસે છે. અહીં શકુન્તલાના અજ્ઞાત ભાવિમાં છુપાયેલું જે દુરિત હતું તે એ હતું કે તે દુષ્યન્તની સાચી પત્ની હતી અને દુષ્યન્તનું જ સંતાન પોતાના ઉદરમાં લઈને પતિગૃહે જઈ ઊભી હતી છતાંય, તેને અકારણ એકવાર તો ‘પરભૃતિકા’ એવો ટોણો સાંભળવો પડે છે. પરન્તુ અન્તે કણ્વની તીર્થયાત્રાનું ફળ તેને એ પણ મળે છે કે તે દુષ્યન્તની સાથે હંસમિથુન બની રહેવાનું સૌભાગ્ય સિદ્ધ કરે છે. વિરહમાં સંતપ્ત દુષ્યન્ત છઠ્ઠા અંકમાં, માલિની નદીના રેતાળ-પટમાં રમમાણ એક હંસમિથુન ચિતરવાનો જે અભિલાષ વ્યક્ત કરે છે તેમાં દુષ્યન્ત પોતાના ભાવિ દામ્પત્ય જીવનનું જ સ્વપ્ન જોઈ રહ્યો છે. અથવા કહો કે, જે દુષ્યન્તે શકુન્તલાને શાપવશાત્ "પરભૃતિકા" રૂપે જોઈ હતી, તેનું તેને હવે સાચું અભિજ્ઞાન "હંસલી" તરીકે થાય છે. આમ, મહાકવિ કાલિદાસે પરભૃતિકા, ચક્રવાક અને હંસમિથુન જેવા પક્ષીઓના પ્રતીકાત્મક નિર્દેશો કરીને, શકુન્તલાના દુર્દૈવ અને સદ્-નસીબને ક્રમશઃ અભિવ્યક્ત કર્યા છે.
[ 5 ]
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકના આરમ્ભે મહાકવિએ પોતે જ આ નાટકની ગતિ કઈ દિશામાં પ્રવર્તશે એ વિશે જે ત્રણ નિર્દેશો આપ્યા છે તેને દૃષ્ટિ સામે રાખીને, ઉપર મુજબ જોતાં, હવે શિકારી અને હરિણીનો વિસંવાદ શમી ગયો છે. દુષ્યન્ત વિશ્વસનીય હરિણ બનીને હરિણી સ્વરૂપા શકુન્તલા સામે ઊભો છે. પરિણામે, આશ્રમ-મૃગ ઉપર હવે કોઈ અભિઘાત થવાનો સવાલ જ રહેતો નથી. ભ્રમર પણ કમળને વિશે કેદ થયો છે, અથવા પોતાના વિના મધુપાન ન કરતી અને રાહ જોતી તૃષિત બેઠેલી એવી ભ્રમરીને વિશે સજાગ બની ગયો છે. તથા સોમતીર્થની યાત્રાના સુફળ થકી વીંટી પણ મળી જતાં, વિરહસંતપ્ત દુષ્યન્તને શકુન્તલાનું સાચું( આન્તરિક ) અભિજ્ઞાન મળી રહે છે. ત્યાર પછી, બીજે તબક્કે પુત્ર સર્વદમનના અભિજ્ઞાનનું કાર્ય બાકી રહે છે. તેથી સપ્તમ અંકમાં, શકુન્તલાના પુત્રનું અભિજ્ઞાન અને તેની પ્રાપ્તિ માટેનું આવશ્યક એવું નિર્વહણ સન્ધિનું નાટ્યકાર્ય આગળ ધપે છે. છઠ્ઠા અંકમાં વીંટી મળી ગયા પછી, શકુન્તલા થકી જન્મેલો પુત્ર એ દુષ્યન્તનો જ પુત્ર છે – એવો મુખ્ય અભિજ્ઞાનનો મુદ્દો જ અવશિષ્ટ રહે છે, જે સાતમા અંકનું મુખ્ય કાર્ય બને છે. મહાકવિ કાલિદાસે ભગવાન શિવના આઠ આઠ પ્રત્યક્ષ (પ્રકટ) રૂપોને તેમના અભિજ્ઞાન રૂપે પ્રેક્ષકોની સામે જેમ નાન્દી શ્લોકમાં મૂક્યા હતા, તેમ શકુન્તલાનો સર્વદમન પુત્ર ભરત “ દુષ્યન્તનો જ પુત્ર છે ” તેની ખાતરી પૂરી પાડવા પણ પૂરા આઠ અભિજ્ઞાનોને રજૂ કર્યાં છે. જેમકે – 1. મારીચ ઋષિના આશ્રમમાં સિંહબાળ જોડે રમી રહેલા પુત્રના હાથમાં ચક્રવર્તી બનવાનાં લક્ષણો દેખાય છે. રાજા દુષ્યન્તને ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે એવા અગાઉ આશીર્વાદ મળેલા છે. તેથી આ પુત્ર દુષ્યન્તનો હોઈ શકે છે. તેવું પહેલું અભિજ્ઞાન મારીચના આશ્રમમાં પ્રકટે છે. 2. આ મનુષ્યનું બાળક અપ્સરાના સમ્બન્ધથી અહીં અન્તરિક્ષમાં આવેલા મારીચના આશ્રમમાં પહોંચ્યું છે – એમ સાંભળતા દુષ્યન્તને ધ્યાનમાં આવે છે કે પોતાની પ્રિયા શકુન્તલા પણ અપ્સરાપુત્રી હતી., અને પ્રત્યાખ્યાન પછી તેને કોઈક અન્તરિક્ષમાં લઈ ગયું હતું. 3. આ છોકરો તો પુરુવંશનો અંકુર છે. દુષ્યન્ત પણ પુરુવંશનો જ છે. 4. દુષ્યન્ત પૂછે છે કે આ છોકરાની માતા કયા રાજર્ષિની પત્ની છે ? ત્યારે ઋષિકન્યાઓએ ઉત્તર આપ્યો કે ધર્મપત્નીને ત્યજી દેનારા એ અભાગિયાનું કોણ નામ લે ? આ સંવાદ પણ, આ દીકરો પોતાની પત્ની શકુન્તલાનો છે – એનું અભિજ્ઞાન કરાવનારો બને છે. 5. આ બાળકને મૃત્તિકામયૂર આપતી વેળાએ જેવું બોલાય છે કે "શકુન્તલાવણ્યને તું જો" – ત્યારે તે “ક્યાં છે મારી માતા?” એમ પૂછી બેસે છે. આનાથી રાજાને અભિજ્ઞાન મળી રહે છે કે આની માતાનું નામ ‘શકુન્તલા’ છે. 6. દુષ્યન્ત રસ્તામાં પડેલી અપરાજિતા ઔષધિને ઊંચકી લે છે, છતાંય એ સર્પ બનીને દુષ્યન્તને ડંસ મારતી નથી. એથી પણ નક્કી થાય છે કે આ પુત્રના પિતા દુષ્યન્ત જ છે. 7. સર્વદમન ભરત કહે છે કે તમે મારા પિતા નથી, મારા પિતા તો ‘દુષ્યન્ત’ છે . આમ જે બાળકને પોતાની માતા પાસેથી જાણવા મળ્યું હોય કે તેનો પિતા અમુક નામવાળો છે – એને જ પ્રમાણભૂત મનાય. ગાન્ધર્વ-વિવાહનું સાક્ષી બીજું તો કોઈ હતું નહીં, આ સંજોગોમાં માતાનું વચન જ પ્રમાણ બને છે ! 8. શકુન્તલાએ આ જ બાળકને જન્મ આપ્યો હતો એનું પ્રમાણ મારીચ ઋષિ પૂરું પાડે છે. તેઓ પૂછે છે કે રાજન્, તમે આ શાકુન્તલેયનું ( શકુન્તલાના પુત્રનું ) અભિનન્દન કર્યું કે નહીં ? ત્યારે એક વખતના ઘડીક સંગથી, વગર કોઈ સાક્ષીએ કરેલા ગાન્ધર્વ-વિવાહથી, જે બાળકને શકુન્તલાએ જન્મ આપ્યો હતો, તેનું "શાકુન્તલ" અને "દૌષ્યન્તિ" તરીકેનું અભિજ્ઞાન એકદમ નિઃશંક બની જાય છે. આમ, છઠ્ઠા અંકમાં તો વીંટી મળવાથી કેવળ શકુન્તલાનું જ અભિજ્ઞાન સ્પષ્ટ થયું હતું, પણ તેના પછી વધારે મહત્ત્વનું તો પુત્ર ભરતનું અભિજ્ઞાન જ હતું, જેની સિદ્ધિ પણ શિવના આઠ પ્રત્યક્ષ રૂપોની જેમ આઠ અભિજ્ઞાનોથી સાતમા અંકમાં કરવામાં આવે છે.
‘અભિજ્ઞાન’ શબ્દનો અર્થ 1. ઓળખ માટેનું ચિહ્ન , 2. ઓળખાયેલી વ્યક્તિ , અને 3. ઓળખ ક્રિયા પોતે . આ નાટકમાં આ બધા પ્રકારના અભિજ્ઞાન ક્રમશઃ વિલસતાં જોવા મળે છે. પણ એ બધામાં શકુન્તલાની ‘દુષ્યન્ત-પરિણીતા સ્ત્રી’ કરતાં, ‘હરિણી-સ્વરૂપા શકુન્તલા’નું સૂક્ષ્મ અભિજ્ઞાન વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્યનું સર્વોત્તમ પરિણામ જણાય છે. અને નાટકને નાયિકા શકુન્તલાના અભિજ્ઞાન સાથે જ ન અટકાવી દેતાં, સાતમા અંકમાં, કવિએ પુત્ર ભરતના જે ‘શાકુન્તલ’ અને ‘દૌષ્યન્તિ’ તરીકેના અભિજ્ઞાનને પણ વર્ણવવા સુધી કથાને વિસ્તારી છે – તેથી તે ( બંગાળી અને મૈથિલી વાચનાનુસારના ) “અભિજ્ઞાનશકુન્તલ” એવા શીર્ષકને નહીં, પણ ( કાશ્મીરી, દેવનાગરી અને દાક્ષિણાત્ય વાચનાનુસારના ) “અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ” એવા શીર્ષકને જ ચરિતાર્થ કરે છે. અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ એવા શીર્ષક અનુસાર નાટકમાં અભિજ્ઞાન, શકુન્તલા અને શાકુન્તલ ભરત – એ ત્રણેયને આવિષ્કૃત કરીને, મહાકવિ કાલિદાસે સૌ દર્શકોને સદાકાળ માટે ચમત્કૃત કરી દીધા છે.
પ્રસ્તુત લેખમાં પ્રતીકોથી વ્યક્ત થતા નાટ્યકાર્યની વાત કરવાનો ઉપક્રમ સ્વીકાર્યો છે – એથી પુત્ર ભરતનું અભિજ્ઞાન પણ સચોટ પ્રતીક દ્વારા જ બતાવાયું છે એટલું સ્પષ્ટ કરવાનું બાકી રહે છેઃ—મહાકવિએ શકુન્તલાને માટે હરિણીનું પ્રતીક વાપર્યું છે અને પ્રથમ અંકના અન્તે ધર્મારણ્યમાં ગજ પ્રવેશ્યો છે એમ કહીને દુષ્યન્તને માટે હાથીનું પ્રતીક ગોઠવ્યું છે. તો છેલ્લા સાતમા અંકમાં, દુષ્યન્તના પુત્ર તરીકે ભરત ચક્રવર્તીનાં લક્ષણો ધરાવતો હતો એમ કહેવાની સાથે, કવિએ તેને સિંહના બચ્ચા જોડે રમતો બતાવીને, તેને માટે બાલમૃગેન્દ્રનું પ્રતીક પ્રયોજ્યું છે. તથા શકુન્તલાનો પણ એ પુત્ર છે એ પ્રદર્શિત કરવા મહાકવિએ એને માટે મયૂરનું પણ પ્રતીક યોજીને, પોતાની પ્રતીક-યોજનાને પરાકાષ્ઠાએ પહોંચાડી છે !
નિસર્ગના ખોળામાં જન્મેલી શકુન્તલાના જીવનની પ્રેમકહાણી કહેવા માટે મહાકવિ કાલિદાસે સમગ્ર નિસર્ગમાં જોવા મળતાં (1) હરિણ, હાથી, સિંહબાળ જેવા પશુઓ-પ્રાણીઓ, (2) અનેકવિધ પુષ્પો તથા (3) ભ્રમર જેવા નાના જન્તુ અને ચક્રવાક, પરભૃતિકા, હંસ જેવા વિવિધ પક્ષીઓનો પ્રતીકાત્મક વિનિવેશ કરીને આ નાટ્યકૃતિને રમણીય બનાવવાની સાથે, તેને નિત્ય નૂતન અને ચિરંજીવિની બનાવી છે. અલબત્ત, આમાંથી ( નાયક દુષ્યન્ત માટે ) ભ્રમર તથા ( નાયિકા શકુન્તલા માટેના ) હરિણ, કમળ અને હંસ જેવા ત્રણ પ્રતીકોનો સાદ્યન્ત વિનિયોગ કરીને, વિકસિત થતાં નાટ્યકાર્યને અભિવ્યક્ત કરનારી અવિસ્મરણીય વ્યંજનાઓને સર્વત્ર વિલસિત કરી છે. અભિજ્ઞાનશાકુન્તલનું ઉપર્યુક્ત વિવરણ જોતાં એવું લાગશે કે પ્રેમ જેવી નૈસર્ગિક લાગણીનું આલેખન કરવા નિસર્ગના જ પ્રતીકો કામયાબ નીવડે એ પરમ રહસ્ય સર્વ પ્રથમ મહાકવિ કાલિદાસ ને જ લાધ્યું હશે. તથા તેમના જેવું પ્રેમનું નિરૂપણ કરનાર તત્તુલ્ય બીજો કોઈ કવિ સંસારમાં અદ્યાવધિ જન્મ્યો નથી, તેથી અનામિકા હજીય અનામિકા જ રહી છે !!!
----------- *** -------------
Tagore Rabindrnath. (1953). SAKUNTALA. Calcutta: Macmillan & Co. Limited.
कालिदासः. (2006). अभिज्ञानशाकुन्तलम् ( राघवभट्टस्य टीकया समेतम् ). नयी दिल्ली: राष्ट्रिय संस्कृत संस्थान ।.
शङ्करः एवं नरहरिः. (1957). अभिज्ञानशकुन्तलम् ( मैथिलपाठानुगम् ). दरभङ्गा: सं. रमानाथ झा, मिथिला विद्यापीठ.
રવીન્દ્રનાથ ટાગોર. (1922). પ્રાચીન સાહિત્ય ( અનુવાદક - મહાદેવ દેસાઈ અને નરહરિ પરીખ ). અમદાવાદ: નવજીવન કાર્યાલય.

बुधवार, 1 दिसंबर 2010

અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં પ્રતીકોથી વ્યંજિત થતું નાટ્યકાર્ય

અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં પ્રતીકોથી વ્યંજિત થતું નાટ્યકાર્ય
વસન્તકુમાર મ. ભટ્ટ
નિયામક, ભાષાસાહિત્યભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદ
bhattvasant@yahoo.co.in
ભૂમિકાઃ- મહાકવિ કાલિદાસે અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકની પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે કે તેમનું આ નાટક “અપૂર્વ” અને “નવીન” છે . (कालिदासः, 2006) આથી સ્વાભાવિક રીતે જ જિજ્ઞાસા ઊભી થાય છે કે તેમાં શું અપૂર્વ છે અને શું નવીન છે ? તેમનાં માલવિકાગ્નિમિત્ર અને વિક્રમોર્વશીય જેવાં પહેલાં બે નાટકોમાં નાયકોની બે પૂર્વ-પરણેતરો – ધારિણી, ઇરાવતી અને કાશીરાજપુત્રી ઔશીનરી – તરફથી પ્રેમકાર્ય (નાટ્યકાર્ય) માં અન્તરાય ઊભા કરવામાં આવે છે. જ્યારે અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં તો મહાકવિએ દુષ્યન્તની અગાઉ પરણેલી બે રાણીઓ– જેવીકે, વસુમતી અને હંસપદિકાના માત્ર નામોલ્લેખો જ કર્યા છે, પણ તે બેમાંથી એકને પણ રંગભૂમિ ઉપર આવવા દીધી નથી. અને છતાંય દુષ્યન્ત અને શકુન્તલાની પ્રેમકથામાં પણ અન્તરાય તો ઊભો થયો જ છે. અહીં પૂર્વપરણેતર રાણીઓ તરફથી રાજાની નવી પ્રણયલીલામાં અન્તરાય ઊભો કરવામાં આવતો હોય એવા કોઈ પરમ્પરાગત રીતના પ્રસંગોનું આલેખન નથી. અહીં પ્રણયકથામાં જે અન્તરાય ઊભો થયો છે, તે દુર્વાસાના શાપ થકી ઊભો થયેલો છે. આમ, કોઈ પણ નાટકમાં જે અન્તરાય કે સંઘર્ષનું તત્ત્વ હોવું અનિવાર્ય ગણાયું છે, તે અન્તરાયને માટે કાલિદાસે આ નાટકમાં જૂનો માર્ગ છોડીને, નવા પ્રકારનો અન્તરાય ઊભો કર્યો છે. (ટાગોર, 1922) આ સન્દર્ભે શાકુન્તલને ‘અપૂર્વ’ કહી શકાય. એવી જ રીતે, અગાઉનાં બે નાટકોમાં નાયકોની પ્રેમલીલાઓમાં વિદૂષકનો જેટલો સક્રિય સહકાર જોવા મળે છે, તેની અપેક્ષાએ શાકુન્તલમાં વિદૂષકને તો સતત દૂર જ રાખવામાં આવ્યો છે. બલ્કે એમ કહેવું જોઈએ કે અહીં વિદૂષકને દૂર રાખીને જ શકુન્તલાના પ્રત્યાખ્યાનને વધુ પ્રતીતિકર બનાવાયું છે. દુષ્યન્ત-શકુન્તલાની પ્રેમકથાને વિરહની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચાડવા માટે કવિએ વિદૂષકની અનુપસ્થિતિને બીજા અંકથી જ કામે લગાડી છે એ આપણે જાણીએ છીએ. તથા શકુન્તલાની હાજરીમાં તેને રંગભૂમિ ઉપર પણ એકેય વાર આવવા દેવામાં આવ્યો નથી. આમ, આ નાટકમાં આવી બીજી અપૂર્વતાઓ પણ જોઈ શકાય.
એ જ રીતે, મહાકવિ કાલિદાસે આ નાટકની પ્રરોચના કરતાં તેને “નવીન” પણ કહ્યું છે, તો પ્રશ્ન થાય કે આમાં કઈ નવીનતા જણાય છે ? આનો સુપ્રસિદ્ધ ઉત્તર તો એ છે જ કે અહીં ચોથા અંકમાં કન્યા-વિદાયનું જે દૃશ્ય છે તે સાવ નવું છે. મહાકવિએ પહેલા ત્રણ અંકમાં મિલન-શૃઙ્ગારને વર્ણવ્યો છે, અને ઉત્તરાર્ધમાં વિરહશૃઙ્ગારને આલેખ્યો છે. તે બેની વચ્ચે દીકરીને પિતા તરફથી મળતા વ્હાલનું ચિત્ર નવીન પણ છે અને અદ્વિતીય પણ છે. કેમકે કાલિદાસ સિવાય બીજા કોઈ સંસ્કૃત કવિએ એમની પહેલા અને એમના પછી પિતૃવાત્સલ્યનું આવું નિરૂપણ કર્યું નથી. પરન્તુ એ ઉપરાંત, બીજી કઈ નવીનતા આ નાટકમાં છે એમ કોઈ પૂછે તો અભિજ્ઞાનશાકુન્તલમાં જોવા મળતી પ્રકૃતિ અને તેને આધારે ઊભી કરેલી પ્રતીક-યોજનાને જ આગળ ધરવી પડે. અહીં મહાકવિએ માનવભાવોને ઉત્તેજિત કરવા કે માનવભાવોનું પ્રતિબિંબ ઝીલવા પૂરતી જ પ્રકૃતિને ઉપયોગમાં લીધી નથી, અહીં શાકુન્તલમાં તો સકલ ભૂમંડલમાં વ્યાપ્ત એવી પ્રકૃતિ પોતે પણ નાટકની પાત્રસૃષ્ટિમાંનું એક સજીવ પાત્ર બનીને રજૂ થઈ છે, તથા આ પ્રકૃતિમાં સર્વત્ર વિહરતાં / જોવા મળતાં વિવિધ પક્ષીઓ, પુષ્પો, અને પશુ-પ્રાણીઓને નાયક-નાયિકા જેવા મુખ્ય પાત્રોનાં પ્રતીકો પણ બનાવવામાં આવ્યાં છે. સમગ્ર નાટ્યકૃતિમાં હરિણ, શિરીષ, કમળ, પરભૃતા, ચક્રવાક, હંસ અને ભ્રમર વગેરે જેવાં પશુ, પક્ષી અને પુષ્પાદિના ઉલ્લેખો વારંવાર આવતાં હોઈને સહૃદય પ્રેક્ષકને તરત જ સમજાવા લાગે છે કે મહાકવિએ પ્રકૃતિના આ પશુ, પક્ષીઓનો પ્રતીકાત્મક ઉપયોગ કરીને, તે પ્રતીકો દ્વારા જ ઘણું બધું સૂચવવાનો નવીન માર્ગ અપનાવ્યો છે. પ્રકૃતિમાંથી લીધેલાં આ પ્રતીકો દ્વારા નાટકના મુખ્ય પાત્રોના સ્વભાવ, તેમના જીવનની ગતિવિધિ અને તેમાં આવતું પરિવર્તન – એ બધું બહુ કલાત્મક રીતે અભિવ્યક્ત થઈ રહ્યું છે. પ્રકૃતિનો આવો દ્વિવિધ વિનિયોગ સર્વથા ‘નવીન ’ છે. વળી, અહીં ઉમેરવું જોઈએ કે આ નૈસર્ગિક પ્રતીકોના વિનિવેશ થકી જ આ નાટ્યકૃતિ સદાકાળ માટે આસ્વાદ્ય બની છે અને સાર્વભૌમ પણ બની છે. પ્રસ્તુત લેખમાં, મહાકવિએ અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકમાં શાશ્વત પ્રકૃતિનાં પ્રતીકો થકી કેવી રીતે નાટ્યકાર્યની વ્યંજનાસભર અભિવ્યક્તિ કરી છે તે પ્રદર્શિત કરવાનો ઉપક્રમ સ્વીકાર્યો છે.
[ 1 ]
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકમાં શકુન્તલાને માટે હરિણી અને દુષ્યન્તને માટે ભ્રમરનું પ્રતીક વપરાયું છે – એવી માન્યતા સાહિત્યરસિકોમાં સુપ્રચલિત છે, પણ તે બે પ્રતીકોમાંથી જ્યારે ભ્રમર જેવા એક જ પ્રતીકને કેન્દ્રમાં રાખીને, (Rabindrnath, 1953) નાટ્યકાર્યનો વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે તે સર્વાંશે ગ્રાહ્ય બની શકતો નથી. કેમકે 1. દુષ્યન્ત માટે વપરાયેલું ભ્રમરનું પ્રતીક એના ચંચળ ( વ્યભિચરિત રહેતા ) સ્વભાવનું સર્વથા દ્યોતક બની શકે કે નહીં તે વિવાદાસ્પદ છે. તથા, મહાકવિએ એ પ્રતીકનું અન્ત સુધી શું એ જ સ્વરૂપે નિર્વહણ કર્યું છે – એમ કહી શકાય એવું છે ? તે પણ પ્રશ્ન છે. 2. વળી, એ વિવેચનોમાં શકુન્તલાને માટે પ્રયોજાયેલાં કમળ, હરિણી અને હંસ જેવા ત્રિવિધ પ્રતીકોનેય ધ્યાનમાં લઈને કાવ્યને પામવાનો ઉપક્રમ સ્વીકારાયો નથી . એવી જ રીતે, 3. મહાકવિએ પોતે પ્રસ્તાવના અને પ્રથમાંકમાં જ આ કૃતિની ત્રણ ગતિવિધિઓ નિર્દેશી છે તેની પણ આધુનિક વિવેચકો દ્વારા કદાચ અજાણતાં ઉપેક્ષા થઈ છે. આ નાટકની કવિ-નિર્દિષ્ટ ત્રણ ગતિવિધિઓ અને તેના સન્દર્ભે ગોઠવાયેલાં શકુન્તલા માટેનાં ત્રણ પ્રતીકોનું સંયોજન તપાસવું જોઈએ. પરન્તુ પ્રતીકોથી વ્યંજિત થતાં નાટ્યકાર્યનો વિચાર શરૂ કરીએ તે પહેલાં, મહાકવિએ કયા પાત્ર માટે કયાં પ્રતીકો વાપર્યાં છે – તે જાણી લેવું આવશ્યક છે. નાયક દુષ્યન્ત માટે કવિએ મુખ્યત્વે હાથી અને ભ્રમરના પ્રતીકો પ્રયોજ્યાં છે. બાળક ભરત માટે બાલમૃગેન્દ્ર ( સિંહશાવક ) નું પ્રતીક ગોઠવ્યું છે. તથા નાયિકા શકુન્તલા માટે હરિણી, કમળ અને હંસ – એવા કુલ ત્રણ પ્રતીકો વિનિયોજ્યાં છે. હવે પ્રસ્તુત લેખમાં, મહાકવિએ પોતે આરમ્ભે જ ઉલ્લેખેલી આ નાટકની ગતિ-વિધિના ત્રણ નિર્દેશોની મહત્ત્વપૂર્ણ અને અનુપેક્ષ્ય વિગતોને નોંધી લેવી જરૂરી બને છેઃ- જેમકે,
( 1 ) નાટકની પ્રસ્તાવનામાં સૂત્રધારે નટી પાસે જે ગ્રીષ્મ-ઋતુનું ગીત ગવડાવ્યું છે, તે નીચે મુજબ છેઃ- क्षणचुम्बितानि भ्रमरैः सुकुमारकेसरशिखानि । अवतंसयन्ति दयमानाः प्रमदाः शिरीषकुसुमानि ।।
ભમરાઓ વડે એકાદ ક્ષણ પૂરતાં જ ચુંબન પામેલાં અને પછી તરછોડાયેલાં શિરીષ-પુષ્પોની પ્રત્યે દયા દાખવતી પ્રમદાઓ પોતાનાં કાનોમાં પહેરીને પોતાની જાતને શણગારે છે. અથવા, કહો કે તે પુષ્પોને આભૂષણ તરીકેનું ગૌરવ આપે છે. ટીકાકાર રાઘવભટ્ટ કહે છે કે અહીં મહાકવિને શિરીષપુષ્પોને ધારણ કરતી પ્રમદા તરીકે, શકુન્તલાનો જ નિર્દેશ કરવો છે એમ જાણવું. નટીએ ગાયેલા આ ગીતથી એક ચોક્કસ પ્રકારની સ્ત્રીભાવનાને વાચા આપવામાં આવી છે., બલ્કે એમ કહેવું જોઈએ કે સ્ત્રીજીવનમાં પ્રાયઃ જોવા મળતી એક કરુણા-સભર નિયતિ, તેને શબ્દબદ્ધ કરવામાં આવી છે. કાલિદાસ શકુન્તલાને વિશે આગળ જતાં એવું કહેવાના છે કે તેને સુશોભન ગમતું હતું, તો પણ તે ક્યારેય વૃક્ષો ઉપરથી એક પાંદડું પણ તોડતી ન હતી. તો પછી પ્રશ્ન થાય કે તે પોતાનાં કાનોમાં શિરીષ-પુષ્પોને કેમ ધારણ કરતી હશે – આનો માર્મિક ખુલાસો નટી દ્વારા ગવાયેલા આ ગીતમાં આપવામાં આવ્યો છે. ભમરાઓ પુષ્પો ઉપર એક ક્ષણ માટે જ બેસીને તેમનો રસ ચૂસીને તરછોડી દે છે – સંસારમાં જેના પણ જીવનની આવી નિયતિ હોય તેને જોઈને શકુન્તલાને પારાવાર વેદના થાય છે. તેથી તે આવાં તરછોડાયેલાં પુષ્પોને પોતાના આભૂષણ તરીકે સ્વીકારીને તેમને સમ્માનિત કરે છે. ઋષિ વિશ્વામિત્રે મેનકાનો ઘડીક સંગ કરીને ત્યજી દીધી હતી, પણ પછી જન્મેલું એમનું સંતાન તે શકુન્તલા. આમ, નાયિકાના મનમાં પ્રકટેલી ઉક્ત ભાવના એના જન્મની કથા જોડે સંકળાયેલી છે. કોઈકનો ક્ષણિક પ્રેમ મેળવ્યા પછી તરછોડાયેલી સ્ત્રીનું જીવન તો કરુણા ઉપજે તેવું જ બની જાય, તદુપરાંત, તે ઘડીક સંગથી જે સંતાન જન્મે છે તેના પિતા કોણ ? એવા અભિજ્ઞાનની પણ સમસ્યા ઊભી થાય છે . આથી આ નટીગીતમાં વ્યક્ત થયેલી ભાવનાને નાયક દુષ્યન્ત આગળ જતાં ક્યારે સમજે છે ? તે જોવાનું છે. ( અને શકુન્તલાના પુત્રનું દૌષ્યન્તિ તરીકેનું અભિજ્ઞાનનું કેવી રીતે સિદ્ધ થાય છે ? તે પણ જોવાનું છે. મહાભારત ( આદિપર્વ )ના મૂળ શકુન્તલોપાખ્યાનમાં પણ શકુન્તલાના પુત્રના અભિજ્ઞાનની સમસ્યા જ કેન્દ્રમાં હતી. આથી નટીગીતનો મર્મ સમજવો અતિઆવશ્યક છે. ) આ સન્દર્ભે, આ નાટકમાં ઉલ્લેખાયેલાં શિરીષ, આમ્રમંજરી, કમળ જેવાં પુષ્પોના પ્રતીકાત્મક નિર્દેશો વિચારણીય બની રહે છે.
( 2 ) પ્રથમ અંકના પ્રારંભે, મૃગયાવિહારી રાજા દુષ્યન્તનો રંગભૂમિ ઉપર પ્રવેશ થાય છે ત્યાં જ નેપથ્યમાંથી કહેવામાં આવે છે કે – ન હણી શકાય, ન હણી શકાય,....આ આશ્રમનો મૃગ છે. તે કોઈ રીતે હણવા યોગ્ય નથી. तत् साधुकृतसंधानं प्रतिसंहर सायकम् । आर्तत्राणाय वः शस्त्रं, न प्रहर्तुम् अनागसि ।। 1-10 કણ્વમુનિના શિષ્યોનો આ ધ્વનિ સાંભળીને શિકારે નીકળેલો રાજા દુષ્યન્ત તરત જ ધનુષ્ય ઉપર ચઢાવેલા પોતાના બાણનું સંહરણ કરી લે છે. તેના પ્રતિભાવમાં એ ઋષિકુમારો રાજાને આશીર્વચન આપતાં કહે છે કે – जन्म यस्य पुरोर्वंशे युक्तरूपमिदम् तव । पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनम् आप्नुहि ।। 1-11 પુરુ વંશમાં જન્મેલા તમારે માટે આ જ યોગ્ય છે. કેમકે તમારા બાણ તો દુઃખીજનોના રક્ષણને માટે સર્જાયાં છે, નહીં કે કોઈ નિષ્પાપ વ્યક્તિને હણવા માટે. આથી હે રાજન્, તમે સર્વથા તમારા જેવા ગુણોવાળા ચક્રવર્તી પુત્રને પ્રાપ્ત કરશો. આ આશીર્વચનમાં અભિજ્ઞાન-શાકુન્તલ નાટકનું ચરમ લક્ષ્ય કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી, હવે નાટકની સમગ્ર ગતિ પુત્રપ્રાપ્તિ સુધી વણથંભી આગળ વધતી રહેશે એ આપણે જોવાનું છે. અહીં મહાકવિ કાલિદાસે હરિણને શકુન્તલાના પ્રતીક તરીકે પ્રયોજ્યું છે એ વાત સૌને પહેલી ક્ષણે જ સમજાઈ જાય છે. અને જેમ જેમ નાટકને આગળ જોતાં જઈએ છીએ તેમ તેમ માલુમ પણ પડે છે કે આ કૃતિમાં શકુન્તલાની જીવનકથા સતત હરિણના મિષે જ કહેવાતી રહે છે, અને અન્તે હરિણના જ નિમિત્તે પરિણત પણ થાય છે. શિકારી બનીને કદાચ હરિણ મળે તો પણ મરેલું હરિણ મળે, તેથી આપણે જોવાનું એ છે કે હરિણીના સ્વરૂપમાં રહેલી શકુન્તલા રાજા દુષ્યન્તને એ કયા સ્વરૂપમાં પરિણત થાય ત્યારે મળે છે ? હરિણ અને શિકારીના વ્યક્તિત્વમાં તો સહજ રીતે જ વિસંવાદ રહેલો છે – તેનું નિર્મૂલન કેવી રીતે થાય છે, અને ત્યાર પછી જ શું દુષ્યન્તને ભરતની પ્રાપ્તિ થાય છે ?, અને એ થતાં પહેલાં તે ભરતનું ‘પોતાના પુત્ર’ ( દૌષ્યન્તિ ) તરીકે અભિજ્ઞાન પણ કેવી રીતે થાય છે ? તે ચરમ લક્ષ્યને ચરિતાર્થ થતું જોવા માટે પ્રથમાંકમાં જ આપણું કૌતુક બંધાય છે.
અલબત્ત, અહીં સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે મહાભારતમાં આવેલા શકુન્તલોપાખ્યાન ( આદિપર્વ, અ. 68-69 ) માં પુત્ર ભરતના અભિજ્ઞાનનો એક જ પ્રશ્ન હતો . પરન્તુ મહાકવિ કાલિદાસે પ્રસ્તુત નાટકમાં, શાકુન્તલ ( શકુન્તલા-પુત્ર ભરત ) ના અભિજ્ઞાનનો પ્રશ્ન મૂકવા ઉપરાંત, શકુન્તલાની ( આભ્યન્તર ) ઓળખનો મુદ્દો પણ મૂક્યો છે. બીજું, પુત્રપ્રાપ્તિને આશ્રમમૃગનો શિકાર ન કરવાની શરત સાથે સાંકળી છે. એટલે શિકારી અને હરિણીનો વિસંવાદ શમવો પહેલો જરૂરી બને છે, આને માટે જરૂરી છે દુષ્યન્તને પક્ષે શકુન્તલાની સાચી ઓળખ મળવાની, અને તે પછી જ દુષ્યન્તને પોતાના પુત્ર તરીકેના અભિજ્ઞાનપૂર્વક ભરતની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ – એવી, નાટકની ગતિ નિશ્ચિત થયેલી છે.
( 3 ) ઋષિકુમારો દુષ્યન્તને કહે છે કે નજીકમાં જ મહર્ષિ કણ્વનો આશ્રમ આવેલો છે. તેઓ રાજાને મોડું ન થતું હોય તો અતિથિસત્કાર માટે આશ્રમમાં પધારવાનું નિમન્ત્રણ આપે છે. જો કે કણ્વમુનિ આશ્રમમાં હાજર નથી, તેઓ પોતે તો શકુન્તલાને અતિથિસત્કાર માટે નિયુક્ત કરીને, પોતાની તે પોષિતા દીકરી શકુન્તલાના કોઈક દુરિતનું ( દુર્દૈવનું ) શમન કરવા માટે અત્યારે સોમતીર્થની યાત્રાએ ગયા છે. આ વાક્યને સાંભળ્યા પછી સૌ પ્રેક્ષકો ત્રીજા એક કૌતુકથી જકડાય છે કે શકુન્તલાના ભાગ્યમાં કયું અજ્ઞાત દુરિત પડેલું છે કે જેના શમન માટે કણ્વને સોમતીર્થ જવા નીકળવું પડ્યું છે. વળી, એ પણ જોવાનું રહેશે કે સોમતીર્થની યાત્રાનું ફળ શું આવે છે ? કેમકે નાટકમાં કશુંય નિરર્થક કહેવાતું નથી, જે કાંઈ કહેવાય છે તે હંમેશા સાભિપ્રાય જ હોય છે. આ સિદ્ધાન્ત મુજબ, કણ્વમુનિએ અરણ્યમાં તરછોડાયેલી આ દીકરીનું નામ “શકુન્તલા” એવું જે પાડ્યું છે તે આપણે માટે ધ્યાનાસ્પદ બને છે. આ નામનો ઇતિહાસ એવો છે કે મેનકાએ એક બાળકીને જન્મ આપીને, તેને કણ્વમુનિના આશ્રમ પાસે નિરાધાર તરછોડી દીધી. તરતની જન્મેલી આ બાળકીને તપોવનના પક્ષીઓ ( શકુન્તો ) એ સાચવી રાખી અને કલરવ કરી મૂકીને કણ્વમુનિને એ બાળકી પાસે ખેંચી લાવ્યા, તેથી કણ્વમુનિએ પક્ષીઓથી વીંટળાયેલી તે બાળકીનું નામ પાડ્યું – “શકુન્તલા”. (अभिज्ञानशकुन्तलम् ( मैथिलपाठानुगम् ), 1957) કણ્વમુનિએ આવું નામ પાડતી વખતે જ એના ભાવિને પણ કદાચ વાંચી લીધું છે. આ સન્દર્ભમાં, આ દીકરી પક્ષી-સમ્બન્ધે કરીને જો શકુન્તલા-નામધારી બની હોય તો, તેના જીવનની કહાણી કહેવા માટે મહાકવિએ નાટકમાં ક્રમશઃ રીતે કોકિલ ( પરભૃતિકા ), ચક્રવાક-યુગલ અને હંસ-મિથુન, તથા ( મૃત્તિકા- ) મયૂર જેવાં પક્ષીઓના ઉલ્લેખો કર્યાં છે તે ધ્યાનાસ્પદ બને છે. તેથી શકુન્તલાના ભાવિમાં છુપાયેલું દુરિત અને કણ્વની તીર્થયાત્રાના ફલોદયને જોવા પક્ષીઓનાં પ્રતીકો સમજવા જરૂરી બને છે.
આમ, સમગ્ર નાટ્યકૃતિની ગતિ કઈ દિશા તરફ ઉન્મુખ થયેલી છે તે સમજવા ઉપર્યુક્ત ત્રણેય સન્દર્ભો અને શકુન્તલા માટે વપરાયેલાં હરિણી, કમળ અને હંસ એવા ત્રણ પ્રતીકો મહત્ત્વપૂર્ણ બની રહે છે.
[ 2 ]
પ્રસ્તાવનામાં આવેલા નટીગીતનું ઉપલક દૃષ્ટિએ પ્રયોજન તો એટલું જ જણાય કે આ ગીત ગવાતું હોય એ દરમ્યાન પ્રેક્ષાગારમાં થોડાઘણા મોડા આવી પહોંચેલા પ્રેક્ષકો પણ પોતપોતાના આસનો ઉપર બરોબર ગોઠવાઈ જાય અને સૌ શાન્ત પડીને બેસે. નાટક શરૂ થતાં જ સૌ પ્રેક્ષકોની દૃષ્ટિ રંગભૂમિ ઉપર એકાગ્ર થવા માંડે એ આવશ્યક હોય છે અને એને માટે પણ ગીત-સંગીતને ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. પરંતુ આ ગ્રીષ્મઋતુના ગીતમાં કેવળ સંગીતનું જ માધુર્ય ધ્યાનાકર્ષક છે એવું નથી. અહીં જે શિરીષપુષ્પ અને ભ્રમરનો એક સાથે ઉલ્લેખ થયો છે તે સવિશેષ નોંધપાત્ર છે. અહીં ભ્રમરથી એકલા દુષ્યન્તનું સૂચન વાંચવું એ અધુરું અને ઉતાવળું ગણાશે. ઉપર કહ્યું છે તેમ તે ગીતમાં આપણે સ્ત્રીજીવનની કરુણાસભર નિયતિને પણ વાંચવી બહુ જરૂરી છે. કારણ કે, શકુન્તલાના પક્ષેથી વિચારીએ તો, મહાકવિએ અહીં પ્રમદાઓને ‘દયમાના’ તરીકે પણ વર્ણવી છે., જે વધુ ધ્યાનાસ્પદ છે. ક્ષણ માટે ચુંબન પામેલાં શિરીષ પુષ્પો ત્યજાઈ જાય ત્યારે એ દયનીય દશામાં મૂકાઈ જાય છે. આવાં શિરીષ પુષ્પોને શકુન્તલા પોતાના આભૂષણ તરીકે ધારણ કરે છે એમ નાટકમાં શરૂથી જ કહેવાયું છે. અને આગળ જતાં, નાટ્યકાર્યનો વિકાસ થતાં દુષ્યન્તને શકુન્તલાની આ સંવેદનશીલતા અને એની પાછળની ભાવના સમજાઈ ગઈ છે. તેથી છઠ્ઠા અંકમાં, તે બરોબર યાદ કરીને શકુન્તલાના કર્ણમાં હજુ શિરીષ પુષ્પ પહેરેલા હોય – એ ચિતરવાનું બાકી છે એમ કહે છે.
નટીએ ગાયેલા ઋતુ-ગીતમાં શિરીષપુષ્પો અને ભ્રમર – એમ બન્નેનો ઉલ્લેખ છે. તેથી ઘણા વિવેચકોએ તેમાંના માત્ર ‘ભ્રમર’ શબ્દને દુષ્યન્તનો સૂચક ગણી લેવાની ઉતાવળ કરી છે. બીજા કેટલાક વિદ્વાનોએ “દયા દાખવતી પ્રમદા” તરીકે માતા મેનકાનું સૂચન વાંચ્યું છે, જે એકદેશીય છે. તેથી નાયિકાના પક્ષેથી, તેમાંથી વ્યક્ત થતા વ્યંગ્યાર્થનો પુનઃ વિચાર કરવો જરૂરી છે. શિરીષપુષ્પો પ્રત્યે દયા દાખવતી પ્રમદા દ્વારા શકુન્તલાનું સૂચન થઈ રહ્યું છે એમ ટીકાકાર રાઘવભટ્ટે કહ્યું છે, કેમકે એમના ધ્યાનમાં એ સન્દર્ભ રહેલા જ છે કે કૃતિમાં શકુન્તલાએ કાનોમાં શિરીષપુષ્પને પહેર્યાં છે એવું બે જગ્યાએ કહેવાયું છે. પણ વ્યંજનાનો વ્યાપાર તો દીર્ઘ, દીર્ઘતર બનીને વિસ્તરતો હોય છે. એટલે અહીં ઉમેરવું જોઈએ કે સ્ત્રીજીવનની કરુણાપૂર્ણ નિયતિને ઉદ્દેશીને શકુન્તલાના ચિત્તમાં જે ભાવના રહેલી છે તેને પણ કવિએ વાચા આપી છે. આના સમર્થનમાં અમુક સન્દર્ભો યાદ કરાવવા જરૂરી બને છે. જેમકે, શકુન્તલાને ( ત્રીજા અંકમાં, ) એ ખબર હતી કે રાજાઓને અનેક વલ્લભાઓ હોય છે. ચોથા અંકમાં, પિતા કણ્વમુનિએ રાજગૃહમાં પરણીને જતી દીકરીને ગૃહિણી તરીકે સફળ બનવા જે ઉપદેશ આપ્યો છે તેમાં પણ કહ્યું છે કે – તારા સપત્નીજનોને વિશે પ્રિય સખીપણાની ભાવના કેળવજે. હસ્તિનાપુરના રાજગૃહમાં રાણી બનીને જતી દીકરીને પિતાએ ઉપર્યુક્ત સલાહ આપીને, પ્રકૃતિમાં ઉછરેલી શકુન્તલામાં જે લાગણી સહજ રીતે વણાયેલી હતી તેને જ દૃઢીભૂત કરી આપી છે.
મહાકવિ કાલિદાસે શિરીષપુષ્પો અને આમ્રમંજરીઓના દુઃખને સમજનારી, અને એમને પોતાના કર્ણનું આભૂષણ બનાવનારી નાયિકાને માટે કમળનું પ્રતીક પ્રયોજ્યું છે. દુષ્યન્ત પ્રથમાંકમાં જ, નાયિકાને વલ્કલથી વીંટળાયેલી જોઈને, તેને માટે શેવાળથી ઘેરાયેલા કમળની ઉપમા આપે છે . અને એ પછી, ભ્રમરબાધા પ્રસંગનું નિરૂપણ થાય છે – ત્યારે એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે કવિએ શકુન્તલાને માટે કમળનું જ પ્રતીક પ્રયોજ્યું છે. ટીકાકાર રાઘવભટ્ટ કહે છે કે ભ્રમરબાધા પ્રસંગથી શકુન્તલાનું પદ્મિનીત્વ વ્યંજિત થઈ રહ્યું છે. ભારતીય જનમાનસ જાણે છે કે રાજલક્ષ્મી કમળમાં જ પ્રતિષ્ઠિત થતી હોય છે.
હંસપદિકાના ગીતમાં, ભ્રમરથી ચુંબન પામેલી ચૂતમંજરી એ હંસપદિકાનું જ પ્રતીક બને છે. કેમકે દુષ્યન્ત કમળમાં જ માત્ર નિવાસ કરનારો બન્યો હોવાનો જે ઉલ્લેખ થઈ રહ્યો છે – તેને સાંભળીને નાટકને ભજવાતું જોઈ રહેલા પ્રેક્ષકોના ચિત્તમાં તો કમળ એટલે શકુન્તલા જ એવો અર્થબોધ પ્રકટે છે. ( અલબત્ત, શાપગ્રસ્ત થયેલા દુષ્યન્તના મનમાંથી શકુન્તલા ભૂલાઈ ગઈ હોવાથી, રંગભૂમિ ઉપર રહેલા તેને, અકળ ભ્રાન્તિમાં, કમળ એટલે રાણી વસુમતી એવો વિકૃત અર્થબોધ પ્રકટે છે. ) દુષ્યન્ત રૂપી ભ્રમર શકુન્તલા રૂપી કમળને પામ્યા પછી તેમાં કેદ થયો જ છે, અને એની સાક્ષી તો હંસપદિકાનું ગીત જ પૂરી પાડી રહ્યું છે. તથા એ ગીતને સાંભળીને એને જે જનનાન્તરનું સૌહૃદ યાદ આવી જાય છે તે પણ શકુન્તલાના પ્રેમને અનુલક્ષીને જ છે. તથા જ્યારે દુષ્યન્ત માછીમાર પાસેથી વીંટી મળ્યા પછી, છઠ્ઠા અંકમાં શકુન્તલાની યાદમાં તેનું ચિત્ર દોરે છે, ત્યારે પ્રથમાંકમાં એણે જે ભ્રમરબાધા પ્રસંગની ક્ષણો અનુભવી હતી, તેનું જ તે પુનઃસ્મરણ કરીને તેનું ચિત્રાંકન કરે છે. આ ક્ષણે દુષ્યન્ત રાજાના ભાવમાં આવીને ભ્રમરને આદેશાત્મક વાણીમાં કહે છે કે રતોત્સવમાં જે અધરોષ્ઠનું મેં પાન કર્યું છે, તેને તું જો ચુંબન કરીશ તો હું તને કમલોદરના બંધનમાં નાંખીશ. ( અ.શા. 6 – 20 ) તથા કવિએ શકુન્તલાના જે પ્રસાધન વર્ણવ્યાં છે તેમાં પણ તે મૃણાલ-વલય પહેરતી હતી એમ કહવાયું છે. દુષ્યન્ત પણ ચિત્રમાં દોરેલી શકુન્તલાના સ્તનાન્તરમાં મૃણાલ-વલય પહેરાવાના બાકી છે એમ કહે છે . આ બધા ઉલ્લેખોથી પણ સમગ્ર નાટકમાં શકુન્તલાને માટે કમળનું જ પ્રતીક વાપરવામાં આવ્યું છે તે મતનું દૃઢીકરણ થાય છે.
બંગાળી વાચનાવાળા અભિજ્ઞાનશકુન્તલમાં, ગાન્ધર્વ-વિવાહને વર્ણવતા ત્રીજા અંકમાં શકુન્તલાએ પોતાના કર્ણોમાં ઉત્પલને ધારણ કર્યા હતાં – એવું કહેવામાં આવ્યું છે. સામાન્ય રીતે તો શકુન્તલા કાનોમાં શિરીષપુષ્પ પહેરતી હતી, તો પછી તેણે આજે કેમ ઉત્પલને પહેર્યાં છે ? એવો કૌતુક ભર્યો પ્રશ્ન થાય જ. પણ તેનો ઉત્તર એ છે કે જે દિવસે તેના ગાન્ધર્વ-વિવાહ થવાના હોય ત્યારે તો દુષ્યન્ત રૂપ ભ્રમરને એકત્ર કેદ કરવા કમળ જ હોવું જોઈએને ? તેથી કવિએ ત્યાં જે પુષ્પની પરાગરજથી શકુન્તલાની દૃષ્ટિ કલુષિત થાય છે એવું કહ્યું છે ત્યાં તે કર્ણોત્પલ-રેણુ ઉડવાથી દૃષ્ટિ કલુષિત થઈ છે એવો શબ્દ વાપર્યો છે, તે પણ અત્રે સ્મર્તવ્ય છે.
* * * *
આ કૃતિમાં પ્રતીકાત્મક રીતે વપરાયેલાં વિવિધ પુષ્પો બાબતે આટલો વિચાર કર્યા પછી, તે શિરીષ પુષ્પોના સન્દર્ભે નટીએ ગાયેલા ગીતમાં જે નાયક દુષ્યન્તને પ્રતીકાત્મક રીતે ભ્રમર કહ્યો છે તેનો આગળ જતાં નાટકમાં કેવો વિકાસ સધાયો છે તે પણ જોવું જાણવું રસપ્રદ છે. જો કે પહેલાં એક સ્પષ્ટતા કરી લઈએ કે દુષ્યન્તને માટે વપરાયેલું ભ્રમરનું પ્રતીક એના કોઈ એક જ પ્રકારના સ્વભાવનું વાચક છે – એમ કહેવું વિવાદાસ્પદ છે. કેમકે આ નાટ્યકૃતિમાં કુલ ચાર વાર ભ્રમરનો ઉલ્લેખ થયો છે. એટલે ચારેય ના ઉપલક્ષ્યમાં જ એ પ્રતીકથી વ્યક્ત કરવામાં આવેલા વ્યંગ્યાર્થને વિચારવો પડે. અહીં મહાકવિએ દુષ્યન્તનો ભ્રમરની સાથે તદ્દન અભેદ સાધીને રજૂઆત કરી હોય એવું નિરૂપણ નથી કર્યું. અગાઉ કહ્યું છે તેમ પ્રથમાંકમાં નાયક દુષ્યન્ત શકુન્તલાના વદન ઉપર ફરતા ભ્રમરનો પ્રતિસ્પર્ધી બન્યો હતો, તે હવે છઠ્ઠા અંકમાં ભ્રમરનો ઉપદેષ્ટા બનીને ઊભો છે. જેમકે,
एषा कुसुमनिषण्णा तृषितापि सती भवन्तम् अनुरक्ता ।
प्रतिपालयति मधुकरी न खलु मधु विना त्वया पिबति ।। अ.शा. 6 -19
આ શ્લોકમાં કહેવાયું છે તેમ વીંટી મળ્યા પછી દુષ્યન્ત તટસ્થ બનીને ભ્રમરનું એ વાત તરફ ધ્યાન ખેંચે છે કે તારી મધુકરી તૃષિતા હોવા છતાંય, મધુનું રસપાન કરતી નથી. વિપરિત લક્ષણાથી વિચારીએ તો દુષ્યન્તને પોતાની પ્રતીક્ષા કરતી વિરહિણી શકુન્તલાનું જ સ્મરણ હવે થઈ રહ્યું છે. શકુન્તલાના ચિત્તમાં સ્ત્રીજીવનની જે કરુણાસભર નિયતિ છલકાતી હતી, અને તેથી જ તે શિરીષ પુષ્પોને પોતાના કાનોમાં ધારણ કરતી હતી – તે દુષ્યન્તના ધ્યાનમાં હવે આવી ગયું છે, અને તેથી જ, ચિત્રમાં દોરેલી શકુન્તલાના કાનોમાં તેણે શિરીષપુષ્પ પહેરાવાના બાકી છે – એમ કહ્યું પણ છે. આમ દુષ્યન્તની ભ્રમરવૃત્તિનું ઉન્મૂલન થયું છે એમ કહેવું એના કરતાં, તે કમળમાં સ્થિર થયેલ છે એમ કહેવું સમુચિત છે. તથા નાટ્યકૃતિમાં આવેલાં કવિના જ ઉપર્યુક્ત શબ્દો જોતાં, રસજ્ઞ ભ્રમરને પોતાની તૃષિતા મધુકરીનું સમ્યક્ દર્શન અને પુનઃસ્મરણ થયું છે તેમ કહેવું તે વધારે સાચું છે. ભ્રમરોલ્લેખના ચારેય સન્દર્ભોને આંખ સામે રાખીશું તો જણાશે કે મહાકવિને સર્વત્ર ચાંચલ્યના પ્રતીક તરીકે જ ભ્રમરનો ઉપયોગ કરવો અભિપ્રેત નથી. આથી નાયક દુષ્યન્તમાં રહેલા ભ્રમરત્વ- ને ચાંચલ્યના પ્રતીક તરીકે જોવાને બદલે, રસજ્ઞતાના પ્રતીક તરીકે જોવું વધુ ઉચિત ગણાશે. કેમકે કવિએ હવે છઠ્ઠા અંકમાં, ભ્રમરને મધુકર કહ્યો છે. અને એ મધુકરને રસપાનમાં મધુકરીનું પણ સાહચર્ય અપેક્ષિત છે – એ ધ્યાનમાં આવ્યું હોય તો તેમાં દામ્પત્ય જીવનનો ખરો આરમ્ભ જ જોવો જોઈએ. વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્યની આ ધન્યક્ષણ છે કે જેમાં દુષ્યન્ત રૂપ મધુકર શકુન્તલાને પણ મધુકરી તરીકે સ્મરી રહ્યો છે ! આવો વ્યંગ્યાર્થ ટીકાકાર નરહરિના પણ મનમાંથી સ્ફુર્યો હતો, તેમણે લખ્યું છે કે શકુન્તલા પણ ભ્રમરીની જેમ આ ( દુષ્યન્ત ) ની અપેક્ષા રાખી રહી છે. નટીગીતમાં વ્યક્ત થતી શકુન્તલાના અન્તઃકરણમાં રહેલી સ્ત્રીઓ પ્રત્યેની કરુણાપૂર્ણ ભાવનાની આ રીતે, છઠ્ઠા અંકમાં આવેલી નાયકની ઉક્તિથી સમાધિ સધાય છે. દુષ્યન્તની (અંક 6-19) ઉક્તિથી સૂચવાય છે તેમ કોઈ પણ નાયકે પોતાનામાં અનુરક્ત અને પોતાની રાહ જોઈ રહેલી પ્રિયતમા રૂપ ભ્રમરીની પાસે જઈને, એક સાથે મળીને કુસુમરસ-પાન કરવું જોઈએ. અહીં, વીંટી મળ્યા પછી દુષ્યન્તને વિરહાવસ્થામાં શકુન્તલાનું જે સ્મરણ થયું છે, તથા એની યાદમાં દોરેલા ચિત્રના નિમિત્તે તેણે જે ઉદ્ગારો કાઢ્યા છે તે સાંભળીને, સાનુમતીને પણ લાગે છે કે શકુન્તલાનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યાનું દુઃખ દુષ્યન્તે દૂર કરી દીધું છે. આ સમગ્ર ચર્ચાનું તાત્પર્ય એ છે કે દુષ્યન્તના ભ્રમરત્વનો વિચાર કેવળ ભ્રમરબાધા પ્રસંગ કે હંસપદિકા-ગીતના સન્દર્ભે કરી શકાય એવો નથી, કેમકે એનો ખરો સમ્બન્ધ તો નટીગીતમાં વણાયેલી શકુન્તલાની ગૂઢ સંવેદના જોડે જોડવાનો છે., અને છઠ્ઠા અંકમાં વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્ય મુજબ, ચોથી વખતના ભ્રમરોલ્લેખ – મધુકરોલ્લેખ – ને પણ ધ્યાનમાં લેવો અનિવાર્ય છે.

[ 3 ]
આ નાટકની પ્રસ્તાવનામાં આવેલા નટીગીતનો વિચાર કર્યા પછી, પ્રથમ અંકમાં નાટકના ચરમ લક્ષ્યનો જે પ્રકટ નિર્દેશ છે તેને ધ્યાન ઉપર લઈશું. પ્રથમ દૃશ્યની શરૂઆત મૃગયાવિહારી રાજા દુષ્યન્તના પ્રવેશથી થાય છે. માલિની-નદીના પટાંગણમાં ફરતાં હરણોને તે લક્ષ્ય બનાવી શરસન્ધાન કરે છે. પણ કણ્વમુનિના આશ્રમમાં રહેતાં શિષ્યો રાજાને સાવધાન કરે છે કે આ આશ્રમનો મૃગ છે, તેને ના હણી શકાય, તેને તમારે મારવો જોઈએ નહીં. દુષ્યન્ત ઋષિકુમારોની તે વાત સ્વીકારે છે અને પોતાના બાણનું સંહરણ કરી લે છે. આ સત્કૃત્યના બદલામાં તેને એના જેવા જ ગુણોવાળા ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થાવ – એવો આશીર્વાદ આપવામાં આવે છે. અહીં દુષ્યન્ત આશ્રમમૃગનો શિકાર તો નથી કરતો, પણ કણ્વમુનિની પોષિતા કન્યા શકુન્તલાને ત્યાં જોતાં જ તેના તરફ આકર્ષાય છે, અને ત્રીજા અંક સુધી જતાં તો તેમની પ્રણયલીલા ગાન્ધર્વ-વિવાહમાં પરિણમે છે. આમ, સૌ સાહિત્યરસિકોને શરૂઆતથી જ પ્રતીત થઈ જાય છે કે મહાકવિએ નાયિકા શકુન્તલાને માટે હરિણીનું પ્રતીક વાપર્યું છે. અહીં હરિણના પ્રતીકનો વિનિયોગ કરીને, મહાકવિએ 1. શિકારી દુષ્યન્તની સમ્મુખ ઉપસ્થિત થતી શકુન્તલાના સ્વભાવની અભિવ્યંજના કરી છે. તથા 2. શકુન્તલા અને મૃગના જીવનની સમરસતાને ઊભી કરીને કરુણને ઘેરો બનાવ્યો છે.
પ્રથમાંકમાં, આશ્રમના મૃગને નહીં હણવા માટે દુષ્યન્તને ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે એવા જે આશીર્વાદ આપવામાં આવે છે, તેમાં આશ્રમના મૃગને માટે અનાગસ ( નિષ્પાપ ) શબ્દ વપરાયો છે, તે સાભિપ્રાય છે. મહાકવિએ નાયિકા શકુન્તલાનો સ્વભાવ ભોળો, નિષ્પાપ અને નિર્દોષ છે – એ વ્યંજિત કરવા માટે આ મૃગનું પ્રતીક ગોઠવ્યું છે. સાહિત્યકૃતિઓમાં પાત્રોના સ્વભાવને વ્યક્ત કરવા ક્યારેક પ્રતીક-યોજના પણ કરવામાં આવે છે. કાલિદાસ પ્રતીક-યોજના કરનાર કવિ તરીકે પણ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સૌથી પહેલા છે. તેમણે શકુન્તલાના સ્વભાવનો પ્રતીક દ્વારા એક સ્થળે પરિચય આપી દીધો, અને ત્યાર પછી સમગ્ર નાટકમાં હરિણના પ્રતીકનો જે સતત ઉપયોગ કર્યો છે તે તો મુખ્યત્વે શકુન્તલાના જીવનને વર્ણવવા માટે કર્યો છે. આને માટે આ હરિણને નાટકની પાત્રસૃષ્ટિમાંના એક પાત્ર તરીકે વારંવાર રંગભૂમિ ઉપર આવતું બતાવ્યું છે. કવિની પ્રતીક-યોજનાને ઝીણવટથી સમજવા આ બધા રસપ્રદ સન્દર્ભોનું અવલોકન કરવું આવશ્યક છેઃ ત્રીજા અંકમાં, લતા-વલયમાં દુષ્યન્ત-શકુન્તલાને એકાન્ત આપવા માટે પ્રિયંવદા અને અનસૂયા ત્યાં ફરી રહેલા એક મૃગપોતકને ઉદ્દેશીને બોલે છે કે આ મૃગશિશુ એની માતાથી વિખુટું પડી ગયું લાગે છે, તો ચાલો આપણે એને એની માતા સાથે મૂકી આવીએ. ચોથા અંકમાં, પતિગૃહે જવા ડગલાં માંડતી શકુન્તલા મુનિની ઝૂંપડી પાસે જ સગર્ભા હોવાને કારણે મન્થરગતિએ ફર્યા કરતી એક મૃગવધૂને જુવે છે. એ પિતા કણ્વને વિનંતી કરે છે કે આ મૃગલીને જ્યારે સુખપૂર્વક પ્રસવ થઈ જાય ત્યારે એ પ્રિય સમાચાર મને મોકલાવજો. મહાકવિ અહીં નાટ્યાત્મક વક્રતાનું વિધાન કરવા સગર્ભા મૃગલીને રંગભૂમિ ઉપર હાજર કરી રહ્યા છે. જે નિસર્ગ-કન્યા પોતે પણ આપન્નસત્વા છે અને આશ્રમના મૃગોની આટલી કાળજી લઈ રહી છે તેના ભાગ્યમાં તો કંઈક વિપરિત જ લખાયું છે. એટલામાં એના ધ્યાન ઉપર આવે છે કે એના પાલવને કોઈક પાછળથી ખેંચી રહ્યું છે. શકુન્તલા પૂછે છે કે કોણ મને આમ વારંવાર રોકી રહ્યું છે ? ત્યારે પિતા કણ્વમુનિ કહે છે કે – આ તો તેં ઉછેરેલો દીર્ઘાપાઙ્ગ નામનો મૃગબાળ છે. જેને ઘાસ ચરતી વખતે જો મોંઢા ઉપર કુશઘાસના કાંટા વાગે તો તું ઈંગુદી તેલનું સિંચન કરીને રુઝ લાવી આપતી હતી. તથા જેને મૂઠીઓ ભરીને તું અનાજના દાણા ખવડાવતી હતી, તે મૃગ આજે તારો માર્ગ રોકી રહ્યું છે. તે જાણે કે શકુન્તલાને પતિગૃહે જતાં અટકાવે છે. શકુન્તલા એ સ્નેહાસક્ત મૃગને ઉદ્દેશીને કહે છે કે જન્મ આપીને તારી માતાએ તો તરત વિદાય લીધી હતી, એ પછી મેં તને ઉછેર્યો હતો. પણ આજે હું તને છોડીને જવા નીકળી છું. તો પછી તારો સહવાસ છોડનારને તું શું કામ અનુસરે છે ? તું પાછો ફર, હવે પછી પિતાજી તારી કાળજી લેશે. કવિએ અહીં ચોથા અંકમાં, શકુન્તલા-વિદાય પ્રસંગે એક સગર્ભા મૃગલી અને બીજો માતૃસુખવિહોણો દીર્ઘાપાઙ્ગ નામનો મૃગ ઉપસ્થિત કર્યો છે. એ જ રીતે, શકુન્તલા-પ્રત્યાખ્યાન પ્રસંગમાં પણ દુષ્યન્તને પ્રતીતિ કરાવવા શકુન્તલાએ આ દીર્ઘાપાઙ્ગ નામના મૃગને યાદ કર્યો છે, કે જેણે દુષ્યન્તના હાથમાં રહેલા પડિયાનું પાણી નહોતું પીધું. આ બન્ને મૃગો નાટ્યસૃષ્ટિનાં પાત્રો તરીકે રજૂ થયાં છે. પણ સાથે સાથે તે નાયિકા શકુન્તલાના પ્રતીક પણ બનાવવામાં આવ્યાં છે, તેથી એ સન્દર્ભો વ્યંજનાસભર બની રહે છે. શકુન્તલાની સાસરે જવાની ઘટનાથી નિરાધાર બની રહેલી મૃગલી વર્તમાનમાં સગર્ભા શકુન્તલાની જીંદગી પણ અસહાય બની રહ્યાનું, તથા બીજો દીર્ઘાપાઙ્ગ મૃગ તેની ભૂતકાલિક માતૃસુખ-વિહોણી જીંદગીનું કરુણાજનક સ્વરૂપ વ્યંજિત કરે છે. ( અર્થાત્ તે બન્ને મૃગો અહીં ઉદ્દીપક વિભાવ બનીને કરુણ રસનો પરિપોષ કરે છે. ) વળી, આ દીર્ઘાપાઙ્ગ મૃગ તો શકુન્તલાનો પાલવ ખેંચી રહ્યો છે – એવું જે કહેવાયું છે તેમાંથી બીજો પણ ધ્વનિ એવો નીકળે છે કે તે જાણે શકુન્તલાને સાસરે જાકારો મળશે એ જાણી ગયો છે. અને તેથી એના માર્ગને રુંધી રહ્યો છે. આમ, આ નાટકમાં જ્યાં જ્યાં શકુન્તલાની સાથમાં હરતાં-ફરતાં મૃગોના ઉલ્લેખો આવે છે ત્યાં તે નાટકની જીવન્ત પાત્રસૃષ્ટિનાં જ પાત્રો બનાવાની સાથે, તે શકુન્તલાના પ્રતીક પણ હોવાથી શકુન્તલાની અસહાય અને નિરાધાર જીંદગીની ભાવિ કરુણાને પણ અભિવ્યક્ત કરતાં રહે છે.
મૃગનો શિકાર કરવા ઉદ્યત થયેલા દુષ્યન્તને આ આશ્રમનો મૃગ છે, એને હણવો જોઈએ નહીં – એમ કહીને, નાટ્યારમ્ભે રોકવામાં આવ્યો હતો અને તેણે પોતાના બાણનું સંહરણ પણ કર્યું હતું. એ સન્દર્ભે તેને આશીર્વાદ મળ્યા છે કે એને એના જેવા ગુણોવાળા ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે. પણ મૃગ એ જો શકુન્તલાનું પ્રતીક હોય તો, સ્થૂળ મૃગના શિકારને ટાળવા માત્રથી દુષ્યન્તને પુત્રપ્રાપ્તિ થઈ શકે નહીં. આથી, હવે એ જોવાનું છે કે દુષ્યન્તને કયા તબક્કે પોતાનો પુત્ર અને પુત્રસહિતની શકુન્તલા મળે છે. છઠ્ઠા અંકમાં ધીવર-પ્રસંગ પછી દુષ્યન્તના હાથમાં જ્યારે વીંટી આવી જાય છે ત્યારે એ અભિજ્ઞાનના દર્શન થકી દુર્વાસાના શાપની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે. હવે એને શકુન્તલા સાથે કરેલા ગાન્ધર્વ-વિવાહનું બરાબર સ્મરણ થઈ જાય છે. જેના અનુસન્ધાને, તેને પ્રત્યાખ્યાન સમયના શકુન્તલાના શબ્દો, અને એ ફરિયાદ, તિરસ્કાર અને ગુસ્સા ભરેલી છેલ્લી દૃષ્ટિ પણ આંખ સામે આવીને ઊભી રહે છે. દુષ્યન્તને હવે સંતાપ ઘેરી વળે છે, તેને દુનિયાના બધા આનન્દ કે ઉત્સવો શકુન્તલા વિના સૂના સૂના લાગે છે. તેને સંસાર જીરવવો ભારે થઈ પડ્યો છે. પણ અહીં છઠ્ઠા અંકના વિરહાલેખનને જોઈને એમ વિચારવું પર્યાપ્ત નથી કે કવિએ ત્રીજા અંકમાં સંભોગ શૃઙ્ગાર વર્ણવ્યા પછી, છઠ્ઠા અંકમાં કેવળ વિપ્રલંભને વર્ણવવા માટે જ દુષ્યન્તને પ્રિયતમા શકુન્તલાનું પુનઃસ્મરણ કરાવ્યું છે. ખરેખર તો છઠ્ઠા અંકને ધ્યાનથી જોવાથી દેખાય છે કે કવિએ પહેલા ત્રણ અંકમાં તો દુષ્યન્ત – શકુન્તલાના બાહ્ય-મિલનને બતાવ્યું હતું, પણ હવે તેમનું આભ્યન્તર-મિલન સિદ્ધ કરવા પ્રવૃત્ત થયા છે.
આમ તો વિપ્રલંભ-શૃઙ્ગાર વર્ણવવાના મિષે કવિએ નાયક દુષ્યન્તને શકુન્તલાનું ચિત્ર દોરતો બતાવ્યો છે. પણ આ ચિત્રાંકન દરમ્યાન જ નાયક-નાયિકાના આવા ઉત્કૃષ્ટ મિલનને સિદ્ધ થતું આપણે જોઈએ છીએ. વિદૂષક રાજા દુષ્યન્તને પૂછે છે કે બે સખીઓ સાથેની શકુન્તલા તો દોરાઈ ગઈ, હવે આ ચિત્રમાં બીજું શું દોરવા માંગો છો ? ત્યારે દુષ્યન્ત કહે છે કે ( આ ચિત્રમાં તો હજી ) જેની રેતીમાં હંસમિથુન રમમાણ હોય તેવી માલિની નદી મારે દોરવાની છે, અને તે (નદીની) ચારે તરફ (મા) પાર્વતીના પાવનકારી પિતા હિમાલયની તળેટીમાં હરિણો બેઠેલાં હોય તેવું દોરવાનું છે. વળી, જેની ડાળીઓ ઉપર ( શકુન્તલાના ) વલ્કલવસ્ત્રો લટકાવ્યાં હોય તેવાં વૃક્ષોની નીચે, ( સ્થિર ઊભેલા એક ) કાળિયાર મૃગનાં શીંગડા ઉપર ( પોતાની ) ડાબી આંખ ખંજવાળતી હોય તેવી મૃગલી દોરવાની ઇચ્છા રાખું છું. ( 6 -17 ) અહીં અભિલષિત ચિત્રની વિગતોનું વર્ણન વ્યંજના-સભર છે. હવે દુષ્યન્ત શકુન્તલાને જે રીતે પામી રહ્યો છે તેને સ્પષ્ટ વાચા આપતો આ શ્લોક, કે જે સમગ્ર કૃતિને સમજવાની ગુરુચાવી બનતો શ્લોક છે, તે અત્રે વિવેચનીય છેઃ—
कार्या सैकतलीनहंसमिथुना स्रोतोवहा मालिनी, पादास्तामभितो निषण्णहरिणा गौरीगुरोः पावनाः ।
शाखालम्बितवल्कलस्य च तरोर्निर्मातुमिच्छाम्यधः शृङ्गे कृष्णमृगस्य वामनयनं कण्डूयमानां मृगीम् ।।
આ શ્લોકની અન્તિમ પંક્તિમાં કહેવાયું છે કે – જેની ડાળીઓ ઉપર (શકુન્તલાનાં) વલ્કલ સૂકાતાં હોય તેવાં વૃક્ષની નીચે ઊભેલા મૃગના શીંગડા ઉપર પોતાના ડાબા નેત્રને ખંજવાળતી હોય તેવી મૃગલી હજુ દોરવાની છે. – આ પંક્તિનો વાચ્યાર્થ દરેક પ્રેક્ષકના મનશ્ચક્ષુ સામે નયનરમ્ય ચિત્ર તો ખડું કરે છે જ, પણ તેનો વ્યંગ્યાર્થ દુષ્યન્તના હૃદગત મર્મ સ્થાનને ઉદ્ઘાટિત કરનારો બની રહે છે. મૃગલીને માટે તેનો મૃગ કેટલો બધો વિશ્વસનીય હોય કે તે જ્યારે એનાં અણિયાળા શીંગડા ઉપર પોતાના નાજુક નેત્રને ખંજવાળશે ત્યારે તે જરીકેય હાલશે નહીં, મૃગલીનાં નેત્ર તે ફુટવા નહીં દે, અને તે અડગ આધાર બનીને ઊભો રહેશે, એવી પાકી અન્તઃકરણની પ્રતીતિ હોય ત્યારે જ અને તો જ, મૃગલી મૃગના શીંગડે પોતાનાં નેત્રની ખંજવાળને દૂર કરે. અહીં એક વિશ્વસનીય બનેલા મૃગને ચિતરવાની જે ઇચ્છા દુષ્યન્ત કરી રહ્યો છે તે મૃગ એ ( દુષ્યન્ત ) પોતે જ છે, મૃગના મિષે દુષ્યન્ત પોતાની નવી ઓળખ વ્યક્ત કરવા મથી રહ્યો છે.
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકના નાટ્યકાર્યને સમજતી વેળાએ આ સન્દર્ભને ધ્યાન ઉપર લેવો અનિવાર્ય છે. આ શ્લોકમાંથી જ સૂચવાય છે કે, વીંટી મળ્યા પછી વિરહાવસ્થામાં સંતપ્ત થતા દુષ્યન્તને હવે શકુન્તલાનું નવા રૂપે – એક નિષ્પાપ હરણ રૂપે અભિજ્ઞાન મળ્યું છે. આશ્રમના “આ મૃગ”ને હણવાનો ન હોય કે તિરસ્કારવાનો ન હોય, બલ્કે એના જીવનને સહારો આપવાનો હોય – એ વાત તેને સારી પેઠે સમજાઈ ગઈ છે. જીવનની આ નવી સમઝ ઉપર્યુક્ત શ્લોકની અન્તિમ પંક્તિમાંથી વ્યંજિત થઈ રહી છે. દુષ્યન્ત શિકારી તરીકે શકુન્તલાને પામી શકવાનો જ નથી, હરિણી-સ્વરૂપા શકુન્તલાને પામવા માટે તેણે પણ વિશ્વસનીય હરિણ બનવું પડશે, કેમકે सर्वः सगन्धिषु विश्वसिति – એ એણે જ ઉચ્ચારેલું સત્ય એને હવે પૂરેપૂરું સમજાઈ ગયું છે. અનાગસ હરિણી જેવી પ્રેમાળ પત્ની શકુન્તલાને સર્વથા આશ્વસ્ત જીવન બક્ષનાર પતિ તરીકેની તેને પોતાની ઇતિકર્તવ્યતાની પણ ઓળખ મળી ગઈ છે. શકુન્તલાનું અને પોતાનું આવું અભિવન અભિજ્ઞાન, વીંટી મળવાથી મળેલા ( આ મારી પરિણીતા સ્ત્રી છે – એ રીતના ) અભિજ્ઞાન કરતાં વધુ સૂક્ષ્મ અને ઉન્નતતર છે., અને તેથી વધુ સ્પૃહણીય છે.
ઉપર્યુક્ત શ્લોકમાં શાર્દૂલવિક્રીડિત છન્દ વપરાયો છે. શાર્દૂલ એટલે સિંહ, સિંહની વિક્રીડિત ગતિ એટલે ચાર ડગલાં ચાલીને, પાછા ફરીને ક્ષુણ્ણ માર્ગને જોવાની – પરીક્ષવાની રીત. દુષ્યન્ત વીંટી મળ્યા પછી ભૂતકાળમાં ( અંક – 5માં ) પોતે અજાણતાં કરેલી ભૂલને પરીક્ષે છે. અને તેનો અવમર્શ કરીને પોતાના વ્યક્તિત્વમાં જે જે સુધારાની જરૂર છે તેને તે સંકલ્પિત ચિત્રના મિષે શબ્દબદ્ધ કરી રહ્યો છે. મહાકવિએ આથી જ આ શ્લોકમાં कार्या ( વિધ્યર્થ-કૃદન્ત ) શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, અને તેને પદક્રમની દૃષ્ટિએ પણ સૌથી પહેલું સ્થાન આપ્યું છે, જે ઘણું સૂચક બને છે.
શકુન્તલા માટે વિરહી બનેલો દુષ્યન્ત જ્યારે ચિત્રમાં શકુન્તલાને આકારિત કરે છે ત્યારે તે એક આશ્વસ્ત હરિણીનું ચિત્ર દોરવા ઉત્સુક બન્યો છે – તેમ કહીને મહાકવિએ એ ચોખ્ખું સૂચવ્યું છે કે દુષ્યન્ત હવે શકુન્તલાનો શિકારી તો નથી જ રહ્યો, પણ તે પોતે એક ભરોસો મૂકવા લાયક હરિણ બનીને ઊભો છે. કેમકે દુષ્યન્ત જો હરિણ બને તો જ શકુન્તલા સમાન ગન્ધવાળા વ્યક્તિ તરીકે તેનામાં વિશ્વાસ મૂકે. આમ પાંચમા અંકમાં શકુન્તલા-પ્રત્યાખ્યાન પ્રસંગે सर्वः सगन्धिषु विश्वसिति શબ્દોથી દુષ્યન્તે મારેલો ટોણો તેને પોતાને જાણે અસહ્ય થઈ પડે છે અને એને બદલાવાની ફરજ પાડી રહ્યો છે એમ આ શ્લોક ધ્વનિત કરે છે. જેનું તાત્પર્ય એ જ છે કે હરિણના પ્રતીક દ્વારા નવા વિકસેલા નાટ્યકાર્યને અહીં વ્યંજિત થતું જોઈ શકાય છે. આ નવ વિકસિત નાટ્યકાર્યને કારણે જ નાટકના પૂર્વનિર્ધારિત લક્ષ્ય તરફની આગેકૂચ શરૂ થાય છે. ઘણા વિવેચકોને આ છઠ્ઠો અંક બહુ લાંબો લાગ્યો છે, પણ તેના કારણોની મીમાંસા કરવા કે તેમાં વિકસેલા નાટ્યકાર્યને સમ્યક્ રીતે શોધવા એકેય વિવેચક રોકાયા હોય તેમ જાણમાં નથી.
[ 4 ]
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકના આરમ્ભે આવેલ 1. નટીગીત, 2. ચક્રવર્તી પુત્ર મળવાના આશીર્વાદ અને 3. પિતા કણ્વમુનિની સોમતીર્થની યાત્રાના નિર્દેશોને સ્મરણપથમાં રાખીને નાટ્યકાર્યને પામવાના આ ઉપક્રમમાં, હવે સોમતીર્થની યાત્રાનું કારણ અને તેનું ફળ વિવેચનીય બને છે. આ નાટકમાં દુષ્યન્ત નાયિકા શકુન્તલાને જુવે અને તેને મળે એ પહેલાં જ, કહેવામાં આવે છે કે એના દુરિતનું શમન કરવા કણ્વમુનિ તીર્થયાત્રાએ ગયા છે. કવિએ શકુન્તલાના માથા ઉપર એ કયું દુરિત તોળાઈ રહ્યું છે ? એ વિશે કશું કહ્યું નથી. પણ ભાવિમાં છુપાયેલું કોઈક દુરિત છે ખરું. પ્રથમાંકમાં અજ્ઞાત રહેલું એ દુરિત ચોથા અંકના આરમ્ભે જોવા, બલ્કે સાંભળવા મળે છે. દુષ્યન્ત હસ્તિનાપુર જવા માટે નીકળ્યો એ જ દિવસે, દુષ્યન્તના વિચારોમાં તલ્લીન શકુન્તલા આંગણે અતિથિ તરીકે આવી ઊભેલા દુર્વાસાનો અવાજ સાંભળી શકતી નથી. એટલે તે સુલભકોપ ઋષિ “ તું જેના વિચારોમાં ખોવાયેલી છું, તે તને ભૂલી જશે ” એવો શાપ આપી દે છે . આમ, દુર્વાસા (નો શાપ) તે શકુન્તલાના દુરિતનું પ્રતીક બને છે. પણ પુત્રીવત્સલ પિતાની તીર્થયાત્રાનું ફળ કયું ? એવી જિજ્ઞાસાનો ઉત્તર તે શક્રાવતાર-તીર્થના જળમાં વસતું માછલું છે, કે જે શકુન્તલાની આંગળીમાંથી સરકી ગયેલી વીંટીને નદીના તળીયે બેસી જતી અટકાવે છે. અહીં માછલી એ પિતાની શુભભાવનાનું મૂર્તિમન્ત પ્રતીક બને છે. જો વીંટી આ માછલીના ઉદરમાં ન ગઈ હોત તો શકુન્તલાનું ભાવિ કદાચ સદાને માટે અન્ધકારમાં ધકેલાઈ ગયું હોત. પણ પિતાની સોમતીર્થની યાત્રાનું એ ફળ ગણાય કે તે માછલીના પેટમાં પહોંચી, અને એ પુણ્યવશાત્ ત્યાંથી રાજા દુષ્યન્ત સુધી ગતિ કરે છે. આમ પ્રતીકાત્મક રીતે જોઈએ તો દુર્વાસાનો શાપ તે શકુન્તલાના દુરિત રૂપે પ્રકટે છે, અને માછલીના માધ્યમથી વીંટીની પુનઃપ્રાપ્તિ થવી તે પ્રતીકાત્મક રૂપે સોમતીર્થની યાત્રાનું ફળ બને છે એમ પ્રતીત થાય છે.
શકુન્તલાના અનિર્દિષ્ટ દુરિતનું બીજું પણ એક સ્વરૂપ વિવિધ પક્ષીઓના પ્રતીકથી અભિવ્યક્ત થઈ રહ્યું છે – તેની ચર્ચા પણ અહીં કરીશું. શકુન્તલાના જન્મની ઉપર નિર્દેશેલી કથામાંથી જાણવા મળ્યું છે તેમ માતા મેનકાએ તેને જન્મ આપીને કણ્વમુનિના આશ્રમ પાસે ત્યજી દીધી હતી. તપોવનના અનેક શકુન્તો( =પક્ષીઓ )એ તેને સાચવી રાખી છે એમ જોતાં કણ્વે તેનું નામ “શકુન્તલા” રાખ્યું . પછી મેનકાના એ સંતાનને કણ્વમુનિએ સહારો આપીને ઉછેર્યું. આથી કમનસીબે શકુન્તલાના જીવનમાં પણ અન્ય પક્ષીઓની જેમ દ્વિજત્વ આવી પડ્યું. આથી શકુન્તલાના જીવનની કહાણી કહેવા માટે મહાકવિએ નાટકમાં ક્રમશઃ રીતે કોકિલ ( પરભૃતિકા ), ચક્રવાક-યુગલ અને હંસ-મિથુન, તથા ( મૃત્તિકા- ) મયૂર જેવાં પક્ષીઓના ઉલ્લેખો કર્યાં છે તે પ્રતીકાત્મક બને છે. ચોથા અંકમાં શકુન્તલા પતિગૃહે જવા પ્રસ્થાન કરે છે ત્યારે તેનાથી વિખૂટા પડતા તપોવનના સૌ જીવો સંતપ્ત છે. સર્વત્ર વિદાયનું દુઃખ ફેલાયું છે. ત્યાં એક ચક્રવાક ઊંચા મુખે શકુન્તલાને જોયા કરે છે., અને બાજુમાં ઊભેલી ચક્રવાકી વચમાં કમળપત્ર આવી જવાથી તેને જોઈ શકતી નથી. એટલે તે રડવા લાગે છે. એ ચક્રવાકીને રડતી જોઈને શકુન્તલા કહે છે કે એક ક્ષણ માટે પણ ચક્રવાકને નહીં જોતી ચક્રવાકીને જો વિરહ અસહ્ય થઈ પડતો હોય તો, હું પતિગૃહે જવાનું જે કાર્ય કરી રહી છું તે મારા માટે પણ કદાચ મૂશ્કેલ સાબિત થશે એવું લાગે છે . આ સાંભળીને અનસૂયા તેને આશ્વાસન આપતાં કહે છે કે આ ચક્રવાકી પણ પોતાના પ્રિયતમ વિના જ, વિષાદથી દીર્ઘ એવી રાત્રિને પસાર કરી દે છે. તેમ તું પણ મોટા દુઃખને વટાવી જઈશ, માણસને આશાનો તાંતણો જ બધું સહન કરવાની શક્તિ આપે છે. અહીં ચક્રવાક પક્ષીના બહાને ખરેખર તો શકુન્તલાના જીવનમાંય, પતિ યાદ કરાવવા છતાંય સામો પ્રતિસાદ નહીં આપે, અને પછી લાંબા સમયનો વિરહ સહન કર્યા પછી પાછું મિલન થશે – એવી વાત વ્યંજિત કરવામાં આવી રહી છે. પાંચમા અંકમાં, દુર્વાસાના શાપને કારણે દુષ્યન્ત શકુન્તલાની સ્મૃતિ ખોઈ બેઠો છે અને શકુન્તલા તેને યાદ કરાવવા ભારે કોશિશ કરી રહી છે. ત્યારે ઉદ્વિગ્ન ચિત્તવાળો બનેલો રાજા શકુન્તલાને “પરભૃતિકાની જેમ પારકાના સંતાનને મારે ત્યાં ઉછેરાવવા આવી છું” – એવું સળગાવનારું વચન કહી દે છે. નિર્દોષ શકુન્તલાને માથે અકારણ પરભૃતિકા તરીકેનું કલંક ચઢાવવામાં આવે છે. માતા મેનકાએ જેમ વિશ્વામિત્ર થકી જન્મેલી બાળકીને કણ્વમુનિને ત્યાં ઉછેરાવી હતી, તેમ પોતે બીજા કોઈકનું સંતાન દુષ્યન્તને ત્યાં ઉછેરાવા આવી છે – એવો વ્યંગ ( કટાક્ષ ) વ્યંજિત થતાં જ શકુન્તલાને માટે તે અસહ્ય બની જાય છે, અને તે રાજાને ‘અનાર્ય’ કહીને સંબોધી બેસે છે. અહીં શકુન્તલાના અજ્ઞાત ભાવિમાં છુપાયેલું જે દુરિત હતું તે એ હતું કે તે સાચી પત્ની હતી અને દુષ્યન્તનું જ સંતાન પોતાના ઉદરમાં લઈને પતિગૃહે જઈ ઊભી હતી છતાંય, તેને અકારણ એકવાર તો ‘પરભૃતિકા’ એવો ટોણો સાંભળવો પડે છે. પરન્તુ અન્તે કણ્વની તીર્થયાત્રાનું ફળ તેને એ પણ મળે છે કે તે દુષ્યન્તની સાથે હંસમિથુન બની રહેવાનું સૌભાગ્ય સિદ્ધ કરે છે. વિરહમાં સંતપ્ત દુષ્યન્ત છઠ્ઠા અંકમાં, માલિની નદીના રેતાળ-પટમાં રમમાણ એક હંસમિથુન ચિતરવાનો જે અભિલાષ વ્યક્ત કરે છે તેમાં દુષ્યન્ત પોતાના ભાવિ દામ્પત્ય જીવનનું જ સ્વપ્ન જોઈ રહ્યો છે. અથવા કહો કે, જે દુષ્યન્તે શકુન્તલાને શાપવશાત્ પરભૃતિકા રૂપે જોઈ હતી, તેનું તેને હવે સાચું અભિજ્ઞાન હંસલી તરીકે થાય છે. આમ, મહાકવિ કાલિદાસે પરભૃતિકા, ચક્રવાક અને હંસમિથુન જેવા પક્ષીઓના પ્રતીકાત્મક નિર્દેશો કરીને, શકુન્તલાના દુર્દૈવ અને સદ્-નસીબને અભિવ્યક્ત કર્યા છે.
[ 5 ]
અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકના આરમ્ભે મહાકવિએ પોતે જ આ નાટકની ગતિ કઈ દિશામાં પ્રવર્તશે એ વિશે જે ત્રણ નિર્દેશો આપ્યા છે તેને દૃષ્ટિ સામે રાખીને, ઉપર મુજબ જોતાં, હવે શિકારી અને હરિણીનો વિસંવાદ શમી ગયો છે. દુષ્યન્ત વિશ્વસનીય હરિણ બનીને હરિણી સ્વરૂપા શકુન્તલા સામે ઊભો છે. પરિણામે, આશ્રમ-મૃગ ઉપર હવે કોઈ અભિઘાત થવાનો સવાલ જ રહેતો નથી. ભ્રમર પણ કમળને વિશે કેદ થયો છે, અથવા પોતાના વિના મધુપાન ન કરતી અને રાહ જોતી તૃષિત બેઠેલી એવી ભ્રમરીને વિશે સજાગ બની ગયો છે. તથા સોમતીર્થની યાત્રાના સુફળ થકી વીંટી પણ મળી જતાં, વિરહસંતપ્ત દુષ્યન્તને શકુન્તલાનું સાચું( આન્તરિક ) અભિજ્ઞાન મળી રહે છે. ત્યાર પછી, બીજે તબક્કે પુત્ર સર્વદમનના અભિજ્ઞાનનું કાર્ય બાકી રહે છે. તેથી સપ્તમ અંકમાં, શકુન્તલાના પુત્રનું અભિજ્ઞાન અને તેની પ્રાપ્તિ માટેનું આવશ્યક એવું નિર્વહણ સન્ધિનું નાટ્યકાર્ય આગળ ધપે છે. છઠ્ઠા અંકમાં વીંટી મળી ગયા પછી, શકુન્તલા થકી જન્મેલો પુત્ર એ દુષ્યન્તનો જ પુત્ર છે – એવો મુખ્ય અભિજ્ઞાનનો મુદ્દો જ અવશિષ્ટ રહે છે, જે સાતમા અંકનું મુખ્ય કાર્ય બને છે. મહાકવિ કાલિદાસે ભગવાન શિવના આઠ આઠ પ્રત્યક્ષ (પ્રકટ) રૂપોને તેમના અભિજ્ઞાન રૂપે પ્રેક્ષકોની સામે જેમ નાન્દી શ્લોકમાં મૂક્યા હતા, તેમ શકુન્તલાનો પુત્ર સર્વદમન ભરત “ દુષ્યન્તનો જ પુત્ર છે ” તેની ખાતરી પૂરી પાડવા પણ અનેક અભિજ્ઞાનોને રજૂ કર્યા છે. જેમકે – 1. મારીચ ઋષિના આશ્રમમાં સિંહબાળ જોડે રમી રહેલા પુત્રના હાથમાં ચક્રવર્તી બનવાનાં લક્ષણો દેખાય છે. રાજા દુષ્યન્તને ચક્રવર્તી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે એવા અગાઉ આશીર્વાદ મળેલા છે. તેથી આ પુત્ર દુષ્યન્તનો હોઈ શકે છે. તેવું પહેલું અભિજ્ઞાન મારીચના આશ્રમમાં પ્રકટે છે. 2. આ મનુષ્યનું બાળક અપ્સરાના સમ્બન્ધથી અહીં અન્તરિક્ષમાં આવેલા મારીચના આશ્રમમાં પહોંચ્યું છે – એમ સાંભળતા દુષ્યન્તને ધ્યાનમાં આવે છે કે પોતાની પ્રિયા શકુન્તલા પણ અપ્સરાપુત્રી હતી., અને પ્રત્યાખ્યાન પછી તેને કોઈક અન્તરિક્ષમાં લઈ ગયું હતું. 3. આ છોકરો તો પુરુવંશનો અંકુર છે. દુષ્યન્ત પણ પુરુવંશનો જ છે. 4. દુષ્યન્ત પૂછે છે કે આ છોકરાની માતા કયા રાજર્ષિની પત્ની છે ? ત્યારે ઋષિકન્યાઓએ ઉત્તર આપ્યો કે ધર્મપત્નીને ત્યજી દેનારા એ અભાગિયાનું કોણ નામ લે ? આ સંવાદ પણ, આ દીકરો પોતાની પત્ની શકુન્તલાનો છે – એનું અભિજ્ઞાન કરાવનારો બને છે. 5. આ બાળકને મૃત્તિકામયૂર આપતી વેળાએ જેવું બોલાય છે કે શકુન્તલાવણ્યને તું જો – ત્યારે તે “ક્યાં છે મારી માતા?” એમ પૂછી બેસે છે. આનાથી રાજાને અભિજ્ઞાન મળી રહે છે કે આની માતાનું નામ ‘શકુન્તલા’ છે. 6. દુષ્યન્ત રસ્તામાં પડેલી અપરાજિતા ઔષધિને ઊંચકી લે છે, છતાંય એ સર્પ બનીને દુષ્યન્તને ડંસ મારતી નથી. એથી પણ નક્કી થાય છે કે આ પુત્રના પિતા દુષ્યન્ત જ છે. 7. સર્વદમન ભરત કહે છે કે તમે મારા પિતા નથી, મારા પિતા તો ‘દુષ્યન્ત’ છે . આમ જે બાળકને પોતાની માતા પાસેથી જાણવા મળ્યું હોય કે તેનો પિતા અમુક નામવાળો છે – એને જ પ્રમાણભૂત મનાય. ગાન્ધર્વ-વિવાહનું સાક્ષી બીજું તો કોઈ હતું નહીં, આ સંજોગોમાં માતાનું વચન જ પ્રમાણ બને છે. 8. શકુન્તલાએ આ જ બાળકને જન્મ આપ્યો હતો એનું પ્રમાણ મારીચ ઋષિ પૂરું પાડે છે. તેઓ પૂછે છે કે રાજન્, તમે આ શાકુન્તલેયનું ( શકુન્તલાના પુત્રનું ) અભિનન્દન કર્યું કે નહીં ? ત્યારે એક વખતના ઘડીક સંગથી, વગર કોઈ સાક્ષીએ કરેલા ગાન્ધર્વ-વિવાહથી, જે બાળકને શકુન્તલાએ જન્મ આપ્યો હતો, તેનું અભિજ્ઞાન એકદમ નિઃશંક બની જાય છે. આમ, છઠ્ઠા અંકમાં તો વીંટી મળવાથી કેવળ શકુન્તલાનું જ અભિજ્ઞાન સ્પષ્ટ થયું હતું, પણ તેના પછી વધારે મહત્ત્વનું તો પુત્ર ભરતનું અભિજ્ઞાન જ હતું, જેની સિદ્ધિ પણ શિવના આઠ પ્રત્યક્ષ રૂપોની જેમ આઠ અભિજ્ઞાનોથી સાતમા અંકમાં કરવામાં આવે છે.
‘અભિજ્ઞાન’ શબ્દનો અર્થ 1. ઓળખ માટેનું ચિહ્ન , 2. ઓળખાયેલી વ્યક્તિ , અને 3. ઓળખ ક્રિયા પોતે . આ નાટકમાં આ બધા પ્રકારના અભિજ્ઞાન ક્રમશઃ વિલસતાં જોવા મળે છે. પણ એ બધામાં શકુન્તલાની ‘દુષ્યન્ત-પરિણીતા સ્ત્રી’ કરતાં, ‘હરિણી-સ્વરૂપા શકુન્તલા’નું સૂક્ષ્મ અભિજ્ઞાન વિકસિત થયેલા નાટ્યકાર્યનું પરિણામ જણાય છે. અને નાયિકા શકુન્તલાના અભિજ્ઞાન સાથે જ ન અટકી જતાં, સાતમા અંકમાં, કવિએ પુત્ર ભરતના જે ‘શાકુન્તલ’ અને ‘દૌષ્યન્તિ’ તરીકેના અભિજ્ઞાનને પણ વર્ણવવા સુધી કથાને વિસ્તારી છે – તેથી તે ( બંગાળી અને મૈથિલી વાચનાનુસારના ) “અભિજ્ઞાનશકુન્તલ” એવા શીર્ષકને નહીં, પણ ( કાશ્મીરી, દેવનાગરી અને દાક્ષિણાત્ય વાચનાનુસારના ) “અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ” એવા શીર્ષકને જ ચરિતાર્થ કરે છે. અભિજ્ઞાનશાકુન્તલ નાટકમાં અભિજ્ઞાન, શકુન્તલા અને શાકુન્તલ ભરત – એ ત્રણેય મહત્ત્વપૂર્ણ બની રહ્યા છે.
પ્રસ્તુત લેખમાં પ્રતીકોથી વ્યક્ત થતા નાટ્યકાર્યની વાત કરવાનો ઉપક્રમ સ્વીકાર્યો છે – એથી પુત્ર ભરતનું અભિજ્ઞાન પણ સચોટ પ્રતીક દ્વારા જ બતાવાયું છે એટલું સ્પષ્ટ કરવાનું બાકી રહે છેઃ—મહાકવિએ શકુન્તલાને માટે હરિણીનું પ્રતીક વાપર્યું છે અને પ્રથમ અંકના અન્તે ધર્મારણ્યમાં ગજ પ્રવેશ્યો છે એમ કહીને દુષ્યન્તને માટે હાથીનું પ્રતીક ગોઠવ્યું છે. તો છેલ્લા સાતમા અંકમાં, ચક્રવર્તીનાં લક્ષણો ધરાવતા પુત્ર ભરતને સિંહના બચ્ચા જોડે રમતો બતાવીને, તેને માટે બાલમૃગેન્દ્રનું પ્રતીક પ્રયોજ્યું છે એ સર્વસ્વીકૃત હકીકત ધ્યાનાસ્પદ બને છે.
[ 6 ]
ટૂંકમાં, નિસર્ગના ખોળામાં જન્મેલી શકુન્તલાના જીવનની પ્રેમકહાણી કહેવા માટે મહાકવિ કાલિદાસે સમગ્ર નિસર્ગમાં જોવા મળતાં (1) હરિણ, હાથી, સિંહબાળ જેવા પશુઓ-પ્રાણીઓ, (2) અનેકવિધ પુષ્પો તથા (3) ભ્રમર જેવા નાના જન્તુ અને વિવિધ પક્ષીઓનો પ્રતીકાત્મક વિનિવેશ કરીને આ નાટ્યકૃતિને રમણીય બનાવવાની સાથે, તેને નિત્ય નૂતન અને ચિરંજીવિની બનાવી છે. અલબત્ત, આમાંથી ( નાયિકા શકુન્તલા માટેના ) હરિણ, કમળ અને ભ્રમર જેવા ત્રણ પ્રતીકોનો સાતત્યપૂર્ણ ઉપયોગ કરીને, નાટ્યકાર્યને અભિવ્યક્ત કરનારી અવિસ્મરણીય વ્યંજનાઓને સર્વત્ર વિલસિત કરી છે. તો હાથી, સિંહબાળ, પરભૃતિકા, ચક્રવાક, શિરીષ, ચૂતમંજરી ઇત્યાદિ અન્ય પશુ-પક્ષી-પુષ્પાદિનો ક્યારેક પ્રાસંગિક રીતે નિર્દેશ કરીને નાટ્યકાર્યના ક્રમિક વિકાસને આકારિત થતો દર્શાવ્યો છે.
----------- *** -------------
Tagore Rabindrnath. (1953). SAKUNTALA. Calcutta: Macmillan & Co. Limited.
कालिदासः. (2006). अभिज्ञानशाकुन्तलम् ( राघवभट्टस्य टीकया समेतम् ). नयी दिल्ली: राष्ट्रिय संस्कृत संस्थान ।.
शङ्करः एवं नरहरिः. (1957). अभिज्ञानशकुन्तलम् ( मैथिलपाठानुगम् ). दरभङ्गा: सं. रमानाथ झा, मिथिला विद्यापीठ.
રવીન્દ્રનાથ ટાગોર. (1922). પ્રાચીન સાહિત્ય ( અનુવાદક - મહાદેવ દેસાઈ અને નરહરિ પરીખ ). અમદાવાદ: નવજીવન કાર્યાલય.